TİCARET HUKUKU II

Kıymetli evrak öyle senetlerdir ki, bunların içerdikleri hak, senetten ayrı olarak ileri sürülemediği gibi başkalarına da devredilemez. Bu tanım incelendiğinde, kıymetli evrakın varlığından söz edebilmek için üç unsurun bir arada bulunması gerektiği görülmektedir. Bunlar; senet, hak ve hak ile senet arasındaki bağlantıdır.

Senet, kıymetli evrakın maddi unsurunu oluşturmaktadır. Senet, “bir kişinin kendi aleyhine delil olmak üzere imzaladığı yazılı belge” olarak tanımlanabilir. Bu açıdan senet, irade açıklaması içeren yazılı bir belgedir ve bu belgede düzenleyen kişinin imzası bulunur. Bu belge genelde kağıt olarak karşımıza çıkmakla birlikte, üzerine yazı yazmaya elverişli başka cisimlerin de senet oluşturmak amacıyla kullanılması mümkündür. Senet kavramı teknolojik gelişmelere bağlı olarak değişmektedir. Günümüzde özellikle “menkul kıymetler” olarak adlandırılan kıymetli evrak grubu kaydi ortamda oluşturulmakta ve işlem görmektedir.

İçerdiği hakkın türü açısından kıymetli evrak alacak senetleri, eşya hukuku senetleri ve ortaklık senetleri olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Alacak senetleri, bir alacak hakkını içeren senetlerdir. Alacağın genelde para alacağı olması nedeniyle bu senetlere “para senetleri” de denilmektedir. Örneğin kambiyo senetleri (bono, poliçe ve çek), tahviller, emre yazılı havale ve emre yazılı ödeme vaadi para alacağını içeren alacak senetleridir. Ancak alacak senetlerinin içerdiği alacak hakkının para alacağı olması şart değildir. Eşya hukuku senetleri, eşya üzerindeki ayni bir hakkı içeren senetlerdir. Emtia senetleri olarak da adlandırılan bu senetlere eşya üzerindeki mülkiyeti temsil eden makbuz senedi ile rehin hakkını temsil eden varant örnek olarak gösterilebilir. Ayrıca ipotekli borç senedi, irat senedi ve konişmento da eşya hukuku senetleri arasında sayılabilir. Ortaklık senetleri ise anonim ortaklıklarda ve sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklıklarda payları temsilen çıkarılan kıymetli evraktır.

Kıymetli evrakın çeşitli ölçütlere göre sınıflandırılması mümkündür.

- İçerdiği Hakkın Türü Açısından Kıymetli Evrak: Alacak Senetleri, Eşya Hukuku Senetleri, Ortaklık Senetleri

- Hakkın Senetten Önce Mevcut Olup Olmaması Açısından Kıymetli Evrak: Kurucu Kıymetli Evrak, Açıklayıcı Kıymetli Evrak

- Düzenlenmesine Neden Olan Temel İlişkiyle Bağlantısı Açısından Kıymetli Evrak: Soyut Kıymetli Evrak, İlli Kıymetli Evrak

- Devir Şekli Açısından Kıymetli Evrak: Nama Yazılı Kıymetli Evrak, Emre Yazılı Kıymetli Evrak, Hamiline Yazılı Kıymetli Evrak

- Kamu Güvenine Sahip Olup Olmaması Açısından Kıymetli Evrak: Kamu Güvenine Sahip Olan Kıymetli Evrak,  Kamu Güvenine Sahip Olmayan Kıymetli Evrak.

Hamiline yazılı kıymetli evrak, senedin metninden veya şeklinden, hamili kim ise o kişinin hak sahibi sayılacağı anlaşılan kıymetli evraktır. Bu tür kıymetli evrakın devri için senet zilyetliğinin devri yeterlidir. Bu nedenle bu tür senetlerin tedavülü de oldukça kolaydır. Çek, ipotekli borç senedi ve irat senedi, anonim şirket pay senetleri, tahviller ve intifa senetleri hamiline yazılı kıymetli evraka örnek gösterilebilir. Bono ve poliçe ise hamiline yazılı olarak düzenlenemez. İntifa senedi: Anonim şirketlerde, genel kurul kararıyla kanuna uygun olarak yok edilen payların sahipleri, alacaklılar ya da bunlara benzer bir sebeple şirketle ilgili olanlar lehine çıkarılan ve sahiplerine net kara ya da tasfiye sonucunda kalan tutara katılma veya yeni çıkarılacak payları alma hakkı tanıyan kıymetli evrak niteliğindeki senetlerdir.

Defileri etkili oldukları kişiler açısından ve maddi özellikleri açısından sınıflandırmak mümkündür.

- Etkili Oldukları Kişiler Açısından Defiler:  Defiler, etkili oldukları kişiler açısından mutlak defiler ve nisbi defiler olmak üzere ikiye ayrılır.

- Maddi Özellikleri Açısından Defiler: Maddi özellikleri açısından defiler senet metninden anlaşılan defiler, senetteki bir taahhüdün geçersizliğine ilişkin defiler ve şahsi defiler olmak üzere üçe ayrılır.

Şahsi defiler ise borçlunun belirli bir alacaklıyla olan ilişkisinden Kaynaklanan defilerdir. Bu tür defiler herkese karşı ileri sürülemez; yalnızca belirli bir alacaklıya karşı ileri sürülebilir. Bu nedenle şahsi defiler etkili oldukları kişiler açısından yapılan tasnifte nisbi defiler arasında yer alır. Senedin düzenlenmesine yol açan temel ilişkiden kaynaklanan ödemezlik defi, hatır anlaşması, takas defi, vadenin uzatılması bu tür defilere örnek gösterilebilir.

Senetteki bir taahhüdün geçersizliğine ilişkin defiler, senet metninden anlaşılamayan, bu nedenle de senedin geçersizliğine yol açmayan, ancak senette imzası bulunan bazı kişilerin taahhütlerini geçersiz kılan defilerdir. Bu nedenle bu tür defiler herkes tarafından ileri sürülemez; yalnızca taahhüdü geçersiz olan kişi tarafından herkese karşı ileri sürülebilir. Bu tür defiler herkese karşı ileri sürülebildiği için etkili oldukları kişiler açısından yapılan ayrımda mutlak defiler arasında değerlendirilebilirler. Bu defiler sahte imza, ehliyetsizlik, imzanın zorla attırılmış olması ve yetkisiz temsildir.

Kıymetli evrakta tür değiştirme konusu da Türk Ticaret Kanunu’nda devir şekli açısından kıymetli evrak türleri esas alınarak düzenlenmiştir. Yani kıymetli evrakta tür değiştirme denildiğinde nama, emre ve hamiline yazılı kıymetli evrakın tedavüle çıkmasından sonra bir türden diğerine dönüşmesi kastedilmektedir. Kıymetli evrakın düzenlenmesi aşamasında türünün belirlenmesi tür değiştirme usulüne tabi değildir. İkinci olarak türü değişen kıymetli evrakın yeni türde de düzenlenmesi mümkün olan bir senet olması gerekir. Örneğin hamiline yazılı olarak düzenlenmesi mümkün olmayan senetler, tedavüle çıktıktan sonra hamiline yazılı hale dönüştürülemezler. Nama veya emre yazılı kıymetli evrakın hamiline yazılı kıymetli evraka dönüştürülebilmesi için kendisine hak verdiği veya borç yüklediği tüm kişilerin muvafakatinin bulunması gerekir. Bu muvafakat doğrudan senet üzerine yazılmalıdır. Aynı hüküm nama yazılı kıymetli evrakın emre yazılı kıymetli evraka dönüşmesi açısından da uygulanabilir. Hamiline yazılı kıymetli evrakın nama veya emre yazılı kıymetli evraka dönüştürülebilmesi için de kendisine hak verdiği veya borç yüklediği tüm kişilerin muvafakati bulunmalıdır.

Kıymetli evrakta ziya, kıymetli evrakın ibrazını imkansız kılan nedenlerin ortaya çıkması olarak tanımlanabilir. Ancak bu noktada dikkat edilmesi gereken husus, senedin ibrazının objektif olarak imkansız hale gelmesidir. Kıymetli evrakın yırtılması, çalınması, yanması, doğal afet sırasında yok olması ya da kaybolması gibi durumlarda kıymetli evrakın zayi olmasından söz edilebilir.

Ortaklık senetleri anonim ortaklıklarda ve sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklıklarda payları temsilen çıkarılan kıymetli evraktır. Gerçekten de anılan ortak­lıklarda payları temsilen çıkarılan pay senetleri ile ilmüha­berler kıymetli evrak niteliğindedir. Anonim şirketlerde, pay sene­di bastırılıncaya kadar pay senetlerinin ye­rine geçmek üzere çıkarılan kıymetli evrak niteliğindeki senetlere ilmühaber adı verilmektedir.

Düzenlenmesine neden olan ilişkiyle bağlantısı açısından kıymetli evrak soyut kıymetli evrak ve illi kıymetli evrak olmak üzere ikiye ayrılır. Senedin düzenlenmesine neden olan hukuki ilişki senet metninden anlaşılamıyorsa so­yut (mücerret) kıymetli evraktan söz edilir. Soyut kıymetli evrak­ta söz konusu olan senedin bir hukuki sebebe dayanıp dayan­maması değildir.

Defi: Borçluya borcunu yerine getirmek­ten kaçınma imkanı veren savunmalardır.

Kıymetli evrakta ziya, kıymetli evrakın ibrazı­nı imkansız kılan nedenlerin ortaya çıkması olarak tanımlanabilir. Ancak bu noktada dikkat edilmesi gereken husus, senedin ibrazının objektif olarak imkansız hale gelmesidir. Kıy­metli evrakın yırtılması, çalın­ması, yanması, doğal afet sıra­sında yok olması ya da kaybolması gibi durumlarda kıymetli evrakın zayi olmasından söz edilebilir.

Hamiline yazılı kıymetli evrakın iptali için hak sahibinin kıymetli evrakın iptali talebiyle mahke­meye başvurması gerekir. Davada görevli mahke­me asliye ticaret mahkemesi, yetkili mahkeme ise pay senetlerinde şirket merkezinin bulunduğu yer mahkemesi, diğer hamiline yazılı kıymetli evrakta ise borçlunun yerleşim yeri mahkemesidir.

Verilen süre içinde senet ibraz edilirse se­nedin kimin elinde olduğu ortaya çıkmış olur. Bu durumda mahkeme hak sahibine senedin iadesi davası açması için süre verir. Kişi senedin iadesi davası açarsa davanın sonucuna göre hareket edilir. Kişi mahkeme­nin verdiği süre içinde senedin iadesi davası açmazsa mahkeme, senedi ibraz eden kişiye iade eder ve ödeme yasağı kararını kaldırır. Kıymetli evrakın kimin elinde olduğu biliniyor­sa iptal davası değil iade davası açılır.

Kıymetli evrak çeşitli kriterlere göre sınıflandırılabilir. İçerdiği hak­kın türü açısından kıymetli evrak alacak senetleri, ortaklık senetleri ve eşya hukuku senetleri olmak üzere üçe ayrılır.