Çek ve Emtia Senetleri

Çek, Türk Ticaret Kanunu’na göre banka aracılığı ile muhataba kayıtsız şartsız belirli bir tutarın ödenmesi için düzenlenmiş bir ödeme emridir. Poliçe ve bono gibi kambiyo senedi olan çek iktisadi açıdan önemli bir ödeme aracıdır. Bu özelliği ile çek, bono ve poliçeden ayrılmaktadır. Zira bono ve poliçe kredi aracıyken, çek bir ödeme aracıdır.

Çek, tacirler ve ticaretle uğraşan diğer kişiler tarafından çok fazla kullanılan bir kambiyo senedidir. Her ne kadar tacirler ve ticaretle uğraşan diğer kişiler tarafından daha fazla kullanılsa da çek,  tacir olmayan, hatta ticaretle uğraşmayan kişilerce de kullanılabilir.

Kıymetli evrak olarak kambiyo senetleri olan poliçe, bono ve çek günlük yaşamımızda çok sıkça karşılaştığımız senetler olmakla birlikte, başkaca kıymetli evrak türleri de bulunmaktadır. Buna örnek olarak emtia senetleri verilebilir.

Çek, Türk Ticaret Kanununda düzenlenmiş olan kambiyo senetlerinden biridir.

Çekte muhatap bankadır. Çekte de poliçedeki gibi bir havale bulunmaktadır. Ancak poliçeden farklı olarak çekte muhatap bankadır.

Çekte, bono ve poliçedeki gibi vade olmaz. Türk Ticaret Kanununa göre çek görüldüğünde ödenir.

Hayır. Çek emre nama ve hamiline yazılabilir. 

Türk Ticaret Kanununa göre çek düzenleyen kişi, belirli koşullarla çekten cayabilir. Çek için kabul edilen cayma hakkı, bono ve poliçe için tanınmamıştır. Bono ve poliçeyi düzenleyen kişinin cayma olanağı bulunmamaktadır.

Çekin karşılığının bulunmaması halinde, çeki düzenleyenin cezai sorumluluğu da vardır. Çekin bu özelliği bono ve poliçe için kabul edilmemiştir. Bir başka anlatımla,  poliçe ve bono da cezai yaptırım yoktur.

Diğer kambiyo senetlerinden farklı olarak çekle ilgili ayrı bir Çek Kanunu bulunmaktadır.

Poliçe ve bonodan farklı olarak çek de lehtarın gösterilmesi gerekmez.

Çekin unsurları, Türk Ticaret Kanununda ve Çek Kanununda düzenlenmiştir. Çek Kanunu m. 2/6-8’de çekte bulunması gereken ek unsurlar yer almaktadır. Türk Ticaret Kanununu m. 780’de çekin unsurları sayılmıştır. Bunlar;

• Senet metninde “çek” kelimesi ve senet Türkçeden başka bir dilde yazılmışsa o dilde çek karşılığı olarak kullanılan kelime
• Belli bir bedelin ödenmesi için kayıtsız şartsız havale
• Ödeyecek kişinin, “muhatabın” ticaret unvanı:
• Ödeme yeri
• Düzenlenme tarihi ve yeri
• Düzenleyenin imzası
• Bankanın verdiği seri numarası
• Karekod şeklinde sıralanabilir.

Şeklen geçerli bir çekin varlığından bahsedilmek için Türk Ticaret Kanununun aradığı ilk şart, senet metninde çek kelimesinin bulunmasıdır. Senet Türkçeden başka bir dilde yazılmışsa, yazıldığı dildeki çek kelimesinin de yazılması gerekir. Çek kelimesini içermeyen senetler çek niteliğine sahip değildir.

Çekin belirli bir bedelin ödeneceğine ilişkin kayıtsız ve şartsız havaleyi de içermesi gerekir. Bu bedel Türk Parası ya da yabancı bir para olabilir.

Çekte muhatabın bulunması da zorunlu bir unsurdur. Muhatap bir bankadır. Banka ile anlatılmak istenen Bankacılık Kanununa tabi kurumlardır. Muhatap çek metninde yer alabileceği gibi, çekin üzerinde de yer alabilir.

Ödeme yeri açıkça gösterilmemiş ise, muhatabın ticaret unvanı yanında gösterilen yer ödeme yeri kabul edilir. Birden fazla yer gösterilmiş ise, ilk gösterilen yerde ödenir. Ancak açıklık yok ise, muhatabın merkezinin bulunduğu yer ödeme yeridir ve çek burada ödenir.

Çekte ödeme yerinin, bir mülki birim olarak ifade edilmesi yeterli olup, ayrıca bir adres gösterilmesi gerekmez.

Çek, ödeme yerindeki banka şubesine ibraz edilebileceği gibi çek hesabının açıldığı şubenin dışında bankanın başka yerde bulunan şubelerine de ödenmek için ibraz edilebilir.

Çekte düzenleme tarihinin ve yerinin gösterilmesi zorunludur. Çekin ibraz süreleri bu düzenleme tarihine göre belirlenmektedir. Çekte düzenleme tarihinin olmaması halinde, senet çek niteliği kazanamaz.

Tarih rakamla belirtilebileceği gibi yazı ile de belirtilebilir.

Türk Ticaret Kanununa göre, düzenleme tarihinden önce ibraz olunan çek, ibraz günü ödenir.

Türk Ticaret Kanununa göre, çekte düzenleme yerinin de gösterilmesi zorunludur. Ancak çekte düzenleme yerinin gösterilmemesi halinde çek geçersiz olmaz. Düzenleme yeri gösterilmemiş olan çek, düzenleyenin ad ve soyadının yanında gösterildiği yerde ödenir. Böyle bir yerde bulunmuyorsa, senet çek niteliğine sahip değildir. Düzenleme yerinin bulunması yeterlidir, gerçeği yansıtması gerekmez. Diğer bir ifade ile düzenleme yerinin belli ve mümkün olması yeterlidir.

Düzenleme yeri, taahhütlerin şekli, sonuçları ve başvuru haklarının kullanılmasında uyulması gereken sürelerin saptanmasında önemlidir. Ayrıca, düzenleme yeri, icra takip ve davalarında yetkili icra dairesi veya mahkemenin belirlenmesinde de önemli bir unsurdur.

Düzenleyenin imzasının da senette bulunması gerekir. Ancak düzenleyen kişinin ad ve soyadının çekte yer alması zorunlu değildir. Düzenleyenin adının hatalı olması da önemli değildir.

Karekod, kare veya dikdörtgen biçimlerde basılabilen 2 boyutlu barkottur. Kare veya dikdörtgen şeklinde olan bu barkodun genel adı ise data matrixtir.

Karekod ile; çek hesabı sahibi ya da cirantanın rızası aranmaksızın üçüncü kişilerin erişimine sunulan bilgiler şunlardır:

• Çek hesabı sahibinin adı, soyadı veya ticaret unvanı
• Çek hesabı sahibinin tacir olması hâlinde, ticaret siciline tescil edilen yetkililerinin adı, soyadı veya ticaret unvanı,
• Çek hesabı sahibinin, çek hesabı bulunan toplam banka sayısı,
• Çek hesabı sahibine ait bankalara ibraz edilmemiş çek adedi ve tutarı,
• Düzenlenerek bankalara teslim edilen çeklerin adedi ve tutarı,
• Son beş yıl içerisinde ibrazında ödenen çeklerin adedi ve tutarı,
• İbraz edilen ilk çekin ibraz tarihi,
• İbraz edilen son çekin ibraz tarihi,
• İbrazında ödenen son çekin ibraz tarihi,
• Son beş yılda “karşılıksızdır” işlemi gören ve halen ödenmemiş çeklerin adedi ve tutarları
• Son beş yılda “karşılıksızdır” işlemi gören ve sonradan ödenen çeklerin adedi ve tutarı,
• Son beş yılda “karşılıksızdır” işlemi gören son çekin ibraz tarihi,
• Çek hesabı sahibi hakkında çek hesabı açma yasağı bulunup bulunmadığı, varsa yasaklama kararının tarihi,
• Her bir çek yaprağı ile ilgili olarak tedbir kaydı olup olmadığı,
• Çek hesabı sahibi tacirse, iflasına karar verilip verilmediği, iflasına karar verilmişse kararın tarihi

Karekod okutma ve bilgi paylaşım sistemi 5411 sayılı Kanunun ek 1 inci madde hükmü uyarınca kurulan Türkiye Bankalar Birliği Risk Merkezi tarafından oluşturulur.

5941 sayılı Çek Kanununda, Türk Ticaret Kanununda belirtilen unsurlar dışında, çek defterinin her bir yaprağında yer alması gereken hususlar ayrı ayrı gösterilmiştir. Bunlar şunlardır:

• Çek hesabının numarası,
• Çek hesabının bulunduğu banka şubesinin adı,
• Çek hesabı sahibi gerçek kişinin adı ve soyadı, tüzel kişinin adı,
• Çek hesabı sahibi gerçek veya tüzel kişinin vergi kimlik numarası,
• Çekin basıldığı tarih, yazılmalıdır.
• Gerçek kişilerde Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası; tüzel kişilerde ise, Merkezi Sicil Kayıt Sistemi (MERSİS) numarası
• Tüzel kişi adına çek düzenleyen kişinin adı ve soyadının tam olarak çek yaprağı üzerinde açıkça yazılı olması gerekir.

Türk Ticaret Kanunundaki unsurları taşıması kaydıyla, düzenlenen çekin Çek Kanunu m.2’de yer alan koşullara aykırı olması çekin geçerliliğini etkilemez. Diğer bir ifade ile Türk Ticaret Kanununda yer alan unsurları içeren, ancak Çek Kanundaki unsurları içermeyen senetler de çek kabul edilir. Teorik olarak böyle olmakla birlikte, bunun uygulamasını görmek zordur. Çünkü Çek Kanunu gereğince, çekler, Merkez Bankasınca belirlenen şekil şartlarına uygun olarak bankalarca bastırılır.

Zorunlu olmamakla birlikte çekte bulunduğunda geçerli olan kayıtlar şunlardır:

• Lehdar kaydı
• Hamiline kaydı

Çekte bulunması yasak olan, ancak çekin geçerliliğini etkilemeyen kayıtlardır şunlardır:

• Vade kaydı
• Faiz kaydı
• Kabul kaydı
• Düzenleyenin ödememeden sorumsuzluk kaydı
• Gününde muteberdir kaydı

TTK.m.786 gereğince, çek üzerine konulan faiz şartı yazılmamış sayılır. Bu kayıt uygulamada hâmilin çeki bankaya geç ibraz etmesini teşvik etmek için konulur. Ancak, çekte vade olmadığından ödemenin belirli bir oranda hesaplanacak faizle birlikte yapılacağını öngören bu kayıtlar geçersiz bulunmaktadır.

Çek, diğer kambiyo senetleri gibi, kanunen emre yazılıdır; ancak menfi emre kaydı konulmak suretiyle nama düzenlenebilir.

Devir şekilleri açısından çek, emre, nama ve hamiline düzenlenebilir. Çekin nama, emre veya hamiline olması, devir şekli ile defilerin öne sürülmesi ve birçok konuda farklılıklara neden olur

Çek, poliçe ve bonodan farklı olarak hamiline yazılabilir. Lehdarı gösterilmemiş olan çekler ile belli bir kişinin adı yazıldıktan sonra “veya hamiline” sözcüğüne yer verilerek hamiline yazılı hale getirilebilir. 

Çek Kanunu tacir olanlarla olmayanların düzenleyecekleri çekleri de ayırmıştır. Çek Kanununa göre, tacir olmayan kişi, tacir çeki düzenleyemez; kendi adına ancak gerçek kişi çeki düzenleyebilir. Tacir ise uğraş konusu ticari faaliyetin dışında kalan ilişkilerle ilgili tacir çeki düzenleyemez. Aksi takdirde Çek Kanunu gereğince tacir hapis cezası ile cezalandırılır (Çek K m.7/1). Tacir olmayan gerçek kişinin tacir çeki kullanması halinde ise gerçek kişinin cezai sorumluluğu yoktur. Çek Kanununa göre, tacir olmayan gerçek kişi tarafından tacir çeki kullanılması halinde, banka görevlisinin sorumluluğu söz konusu olur.

• Nama yazılı çekin devri, devir beyanı ve senet zilyetliğinin geçirilmesi ile
• Emre yazılı çekin devri, ciro ve senet zilyetliğinin geçirilmesi ile
• Hamile yazılı çekin devri, sadece senet zilyetliğinin geçirilmesi ile devredilir.

Çekte muhatabın cirosu geçersizdir (TTK m. 789/2). Bunun nedeni, çekin kabulünün kabul ile aynı sonucu doğuracak şekilde muhatabın taahhüt altına girmesinin engellenmek istenmesidir.

Çekte rehin cirosu da yapılamaz. Çek sadece temlik ve tahsil cirosu ile verilebilir. Çekte rehin cirosu olmamakla birlikte, çekin Medeni Kanun hükümlerine göre rehni mümkündür.

Cirosu mümkün bir çeki elinde bulunduran kişi, son ciro beyaz ciro olsa bile, kendi hakkı müteselsil ve birbirine bağlı cirolardan anlaşıldığı takdirde yetkili hamil sayılır. Çizilmiş cirolar yazılmamış hükmündedir. Bir beyaz ciroyu diğer bir ciro izlerse, bu son ciroyu imzalayan kişi çeki beyaz ciro ile elde etmiş sayılır.

Hamile yazılı çeki ciro eden kişi, senedin ödenmemesi nedeniyle sorumlu olmayacağını da senette belirtebilir (TTK m. 818/1-d) ancak ciro yasağı koyamaz.

Çekin cirosu ile ilgili bir diğer özellik de, emre yazılı çekte cironun yapılabileceği süre ile ilgilidir. Çekte poliçeden farklı olarak, protesto düzenlemek için, iki iş günü ek süre bulunmaz. Çekte protesto ya da diğer yolla yapılacak tespitlerin, ibraz süresi sona ermeden gerçekleştirilmesi gerekir (TTK m. 809).

Türk Ticaret Kanununa göre, çekte vade yoktur. TTK m. 795’e göre, Çek görüldüğünde ödenir; buna aykırı herhangi bir kayıt yazılmamış hükmündedir. Düzenlenme günü olarak gösterilen günden önce ödenmek için ibraz olunan çek, ibraz günü ödenir. Çünkü çek bir ödeme aracı olduğu için, çekin bankaya ibrazı için öngörülen süreler kısadır.

Poliçe ve bonoda olduğu gibi, çekin de ödeme için ibrazı gerekir. İbraz meşru hamil veya yetkili temsilci tarafından yapılır. Çekin ibrazı belli bir yerde ve belli bir süre içinde gerçekleşir.

Çek muhataba ödeme yerinde ibraz edilir (TTK m. 780/1-d). Çekte ibraz yeri gösterilmemiş ise, muhatap bankanın ticaret unvanının yanında bulunan yerde ibraz edilebilir (TTK m. 781/2). İbraz yeri ile ilgili böyle bir açıklık da bulunmuyor ise, ibraz muhatabın merkezinin bulunduğu yerde gerçekleşir.

Çekin muhatap bankaya ibrazı iki şekilde gerçekleşir. Çek düzenleyen kişinin hesabının bulunduğu şubeye ibraz edilebileceği gibi, muhatabın başka bir şubesine de ibraz edilebilir.

İbraz süreleri Türk Ticaret Kanununda üç şekilde düzenlenmiştir (TTK m. 796/1-2). Uygulanacak olan bu süreler çekin düzenleme ve ödeme yerine göre belirlenir. Kanunda öngörülmüş olan ibraz süreleri şunlardır:

• Bir çek, düzenlendiği yerde ödenecekse on gün,
• Düzenlendiği yerden başka bir yerde ödenecekse bir ay,
• Düzenlendiği ülkeden başka bir ülkede ödenecekse ve düzenleme yeri ile ödeme yeri aynı kıtada ise bir ay, ayrı kıtalarda ise üç ay içinde muhatap bankaya ibraz edilmelidir

İbrazın başlıca sonuçları şu şekilde sıralanabilir:

• Çeke konu alacak ibraz ile muacceliyet kazanır.
• Çekin karşılığı var ise, banka ödeme yükümlülüğü ve karşılığı olmasına karşın ödeme yapmaktan kaçıyorsa, düzenleyene ve hamile karşı sorumlu olur.
• Çekin ibrazı ile birlikte zamanaşımı süreleri işlemeye başlar.
• Ödememe durumunu tespit ettiren hamil başvuru haklarını kullanır.
• Çekten cayma varsa hüküm doğurmaya başlar.
• Emre yazılı çekin cirosu alacağın temliki hükmündedir.
• Bloke çeklerde bloke kalkar.

Çek, ibraz süreleri içinde, muhatap bankaya ibraz edildiğinde, karşılığı var ise ödeme yapılır. İbraz süresi geçtikten sonra banka ödeme yapmak zorunda değildir.

Kural çek ibraz süreleri içinde ödenmekle birlikte bunun iki istisnası vardır:  
• İleri tarihli çek ibraz süresi başlamadan ödenebilir.  
• Çekten cayma söz konusu değil ise banka ibraz süresi geçtikten sonra da ödeme yapabilir

Çekin karşılığı varsa banka ödeme yapmak zorundadır. Çekin karşılığı tamamen ödendiğinde, kambiyo ilişkisi sona erer. Çek bankaca alıkonulur. Çek bedelinin karşılığı kısmen mevcut ise, muhatap banka kısmi ödeme yapmak zorundadır.  Kısmi ödeme yapıldığında, banka çekin ön ve arka yüzünün onaylı fotokopisini hamile verir.

Çek aslında nitelikli bir havaledir ve havale hükümlerini düzenleyen Borçlar Kanunu’na göre, muhatabın kabulüne kadar, havale eden havaleden dönebilir. Çekin bir ödeme aracı olması ve çeke duyulan güvenin sarsılması bakımından çekten cayma Türk Ticaret Kanunu m. 799’da özel olarak düzenlemiştir. Çekten cayabilmesi için düzenleyenin herhangi bir gerekçe göstermesi gerekmez. Çekten caymak, çeki düzenleyeni korumaya yöneliktir ve düzenleyen, lehtarla ilişkisinden kaynaklanan her tür nedenle çekten cayabilir.

Düzenleyen çekten, yazılı veya sözlü olarak cayabilir. Ancak caymanın yazılı olması, ispat açısından önemlidir.

Çek Kanunu karşılıksız çekin şartlarını belirtmiştir. Karşılıksız çekten söz edebilmek için şu şartların bir arada bulunması gerekir:

• Ortadan şeklen geçerli olan bir çekin varlığı
• Çekin meşru hamil tarafından ödenmek üzere bankaya ibraz edilmiş olması
• Çekin ibraz sürelerinin geçirilmemiş olması
• Usulüne göre ibraz edilmiş olan çekin karşılığının bulunmaması
• Çekin karşılığının bulunmadığının banka tarafından çek üzerine yazılmış olması

Hâmilin, cirantalara, düzenleyene ve diğer çek borçlularına karşı açacağı davalar ibraz süresinin bitiminden itibaren üç yıl geçmekle zamanaşımına uğrar.

Çek hamiline ödeme yapan çek borçlularından birinin, başvurabileceği çek borçlularına karşı açacağı davalar ise, hamile ödeme yapan bu çek borçlusunun çeki ödediği veya çekin dava yolu ile kendisine karşı ileri sürüldüğü tarihten itibaren üç yıl geçmekle zaman aşımına uğrar.

Taşınır veya taşınmaz mallar üzerinde mülkiyet ve rehin gibi bir aynî hakkı temsil eden kıymetli evraka “emtia senetleri” adı verilir.

Emtia senetlerinin birçok çeşidi vardır. Hububat gibi ticari malların belirli bir yere depo edilmesi sonucunda “makbuz senedi” veya “varant” düzenlenirken, deniz yoluyla yapılan taşımalarda ise, özel bir tip taşıma senedi olan “konişmento” işlev görür.

Konişmento deniz ticaretine özgü taşıma senetlerinden biridir. Eşyanın taşınmak üzere teslim olunduğu ikrarını ve varma limanında senedin hak sahibi görünen hamiline, senedin iadesi karşılığında aynen teslim edileceği taahhüdünü içeren kıymetli evraktır.

Konişmento bir ispat aracı olmanın yanı sıra bir takım işlevlere de sahiptir. Bu işlevler konişmentonun önemini ortaya koymaktadır. Konişmentonun işlevleri şunlardır:

• Taşıma sözleşmesinin yapıldığını ispatlamak
• Eşyanın taşıyan tarafından teslim alındığını veya gemiye yüklendiğini göstermek
• İbrazı karşılığında eşyanın teslimini sağlamak

Taşıma senedi, eşya taşınmasına ilişkin yapılan sözleşmelerde gönderen tarafından hazırlanarak taşıcıya verilen ve çoğunlukla da ispat vasıtası olarak kullanılan, emre yazılı olarak düzenlenen kıymetli evraktır.

Makbuz senedi, umumî mağazalara tevdi edilen malların mülkiyetini temsil etmek üzere çıkarılan kıymetli evraktır. Varant ise bu mallar üzerinde rehin hakkı kurmayı sağlayan emtia senedidir.