Kambiyo Senetleri Hakkında Genel Bilgiler, Bono ve Poliçe

Kıymetli evrak grubu içerisinde yer alan kambiyo senetleri, ticari senet adıyla da anılır.

Kambiyo senetleri, Türk Ticaret Kanunu’nun kıymetli evraka ilişkin üçüncü kitabının dördüncü kısmında (m. 670-824) düzenlenmiştir.

Kambiyo senetleri başlığı altında bono, poliçe ve çeke ilişkin düzenlemelere yer verilmektedir.

Kambiyo senetleri içinde en yaygın kullanılanı “bono”dur.

Kambiyo senetlerinin ortak özellikleri şu şekilde sıralanabilir:

• Alacak senedi olma
• Kanunen emre yazılı olma
• Soyut kıymetli evrak olma
• Sıkı şekil şartlarına tabi olma
• İmzaların Bağımsızlığı İlkesine Tabi Olma
• Müteselsil Borçluluk İlkesine Tabi Olma
• Kamu Güvenine Sahip Olma
• Kambiyo Senetlerine Özgü Takip Yoluna Tabi Olma

Kambiyo senetleri ile borç altına girebilmek için sözleşme ile borçlanmaya ehil olmak yeterlidir. Bir başka anlatımla, bir kişinin kambiyo senetleri ile borç altına girebilmesi için fiil ehliyetine sahip olması gerekir.

Ehliyetsizlik, senetteki bir taahhüdün geçersizliğine ilişkin defilerden biridir. Yani, ehliyetsiz kişi tarafından herkese karşı ileri sürülebilir. Senet üzerindeki diğer imzalar bakımından ise, kambiyo senetlerinde geçerli imzaların bağımsızlığı ilkesinin sonucu olarak senet üzerindeki diğer imzaların geçerliliği etkilenmez.

Ayırt etme gücüne sahip küçük ve kısıtlılar yasal temsilcilerinin rızasıyla kambiyo senetleriyle borçlanabilirler.

Kambiyo senetlerinin temsilci aracılığıyla düzenlenmesi mümkündür. Bu konuda Türk Borçlar Kanunu’nun temsile ilişkin hükümleri geçerlidir. 

Temsil yetkisi bazı hallerde kambiyo taahhüdünde bulunma yetkisini kapsar.   Bazı hallerde ise temsilcinin temsil olunan ad ve hesabına kambiyo taahhüdünde bulunabilmesi için kendisine açıkça yetki verilmiş olması gerekir. Temsil yetkisinin vekâlet sözleşmesine dayanması durumunda da vekilin kambiyo taahhüdünde bulunması için özel olarak yetkilendirilmiş olması gerekir.

Yetkisiz temsil, bir kimsenin temsil yetkisi bulunmamasına rağmen temsilci olarak işlem yapmasıdır.

Türk Ticaret Kanunu, yetkisi olmadığı halde ya da yetkisini aşarak bir kişinin temsilcisi sıfatıyla kambiyo senedi imzalayan kişinin, yani yetkisiz temsilcinin, kambiyo senedinden dolayı bizzat sorumlu olacağını hükme bağlamıştır.

Çek Kanunu’nun 5/3. maddesine göre gerçek kişiler, kendisi adına çek düzenlemek üzere bir başkasını temsilci veya vekil olarak tayin edemezler. Gerçek kişiler, temsilci aracılığıyla kambiyo senetlerinden yalnızca bono ve poliçe düzenleyebilirler.

Kambiyo senetleriyle borç altına girmenin tek yolu senedi düzenlemek değildir. Kambiyo senedini ciro etmek, kabul etmek, sorumlulardan biri lehine aval vermek, araya girmek suretiyle kabul etmek ya da ödemek de kişiyi borç altına sokar.

Kambiyo senetlerinde belirtilen beyanların el ile imza edilmesi zorunludur. Bu nedenle mekanik herhangi bir araç veya elle yapılan veya onaylanmış bir işaret veya resmi bir şahadetname kullanılması mümkün değildir.

El yazısı ile atılmış imza, kambiyo senetlerinin zorunlu unsurlarından biri olduğu için, senedin el ile imza edilmemiş olması durumunda kambiyo senedi niteliğini kazanması mümkün değildir.

Bono, düzenleyenin, lehtara belirli bir bedeli ödemeyi kayıtsız ve şartsız vadettiği kıymetli evrak niteliğinde bir senettir.

Lehtar bonoyu teslim aldığından itibaren bonoyu devretme imkânına sahiptir. Bono, kanunen emre yazılı kıymetli evrak olduğundan lehtar, bonoyu devretmek isterse ciro ve zilyetliğin nakli işlemlerini gerçekleştirmelidir. Bononun bu şekilde birden çok devredilmesiyle kambiyo ilişkisine cirantalar da dahil olur ve hamile karşı sorumlu olanların sayısı artar.

Kambiyo ilişkisine dahil olmak suretiyle bono bedelinin ödenmesinden dolayı sorumlu olanların sayısı ne kadar artarsa artsın bonoda asıl borçlu düzenleyendir.

Bulunmaması halinde senedin bono niteliği kazanmasını engelleyen unsurlara mutlak zorunlu unsur denilir.

Bazı unsurlar alternatifli olup, bunlardan birinin bulunması durumunda şekil şartı tamamlanmış sayılmaktadır ki bunlara da alternatif zorunlu unsurlar denir.

Bulunmaması bononun geçerliliğine etki etmeyen unsura ihtiyari unsur denir.

Unsurlardan biri veya birkaçının bononun düzenlenmesi sırasında eksik bırakılması ve bu unsurları doldurması konusunda hamile yetki verilmesi mümkündür. Bu tür bonolara “açık bono” ya da “beyaz bono” denir.

Boş bırakılan unsurlar taraflar anlaşmasından değil de unutkanlık sonucu yazılmamışsa eksik bonodan söz edilir.  Bu durumda unsurları eksik bir kambiyo senedi söz konusu olur ve ilgili unsurun niteliğine göre bono geçersiz olabilir, alternatifli bir unsursa alternatifin varlığına bakılır veya ihtiyari bir unsursa bononun geçerliliğine etki etmez.

Bononun unsurlarını şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Bono veya Emre Yazılı Senet Kelimesi
• Kayıtsız ve Şartsız Belirli Bir Bedeli Ödemek Vaadi
• Lehtar
• Düzenleme tarihi
• Düzenleyenin imzası
• Düzenleme yeri
• Ödeme yeri
• Vade

Bononun Türkçe düzenlenmesi şart değildir. Bono Türkçe dışındaki bir dilde yazılmışsa, o dilde bono veya emre yazılı senedin karşılığı olan sözcük bono metninde yer almalıdır.

Bono, bir miktar paranın ödenmesi konusundaki vaadi içermelidir ve bu ödeme vaadi kayıtsız ve şartsız olmalıdır. Bedel, Türk Lirası üzerinden veya yabancı para cinsinden olabilir.

Bonoda bedel, kime veya kimin emrine ödenecek ise onun adı gösterilmelidir. Bu kişiye lehtar denir. Lehtar, gerçek ya da tüzel kişi olabilir.

Bu unsur, alternatif zorunlu unsurlardandır. Yani düzenleme yerinin gösterilmemiş olması bononun geçersiz olmasına yol açmaz. Çünkü düzenleme yeri gösterilmemiş olan bono, düzenleyenin adının yanında yer alan yerde düzenlenmiş sayılır. Ancak senette düzenleme yeri gösterilmemiş ve düzenleyenin adının yanında da bir yer belirtilmemişse senet bono niteliğini kazanamaz.

Vade, ihtiyari unsurlar arasında yer alır. Çünkü vadesi gösterilmeyen bono görüldüğünde vadeli sayılır.

Bonoda; 
• Görüldüğünde
• Görüldükten belli bir süre sonra
• Düzenleme gününden belli bir süre sonra
• Belirli bir günde olmak üzere dört tür vade kararlaştırılabilir.

Görüldükten belirli bir süre sonra ödenecek bonolarda da ibraz süresi bir yıldır. Görüldükten belirli bir süre sonra ödenecek bononun bir yıllık süre içinde ibraz edilmemesi durumunda belirli süre, bir yıllık sürenin son günü işlemeye başlar.

Düzenleme günüden belirli bir süre sonra ödenecek bonolarda belirli süre, bononun düzenlendiği günden itibaren hesaplanır.

Ciro, hukuken çifte yetki veren bir havaledir. Bu işlemle muhataba bono bedelini hamile ödeme yetkisi, hamile de bono bedelini tahsil yetkisi verilmektedir.

Ciro beyanı yazılı olmalıdır. Bu beyan, doğrudan bono üzerine veya bonoya bağlı bir ek kağıt üzerine yazılmalı ve beyanda bulunan tarafından imzalanmalıdır. İmzanın el yazısıyla atılması şarttır. Uygulamada ciro beyanları, bononun arka yüzüne yazılmaktadır. Ciro, kayıtsız ve şartsız olmalıdır. Ayrıca ciro, bono bedelinin tamamını kapsamalıdır.

Bonoyu ciro eden kişiye “ciranta” denir. Bononun ilk cirantası lehtardır.

Ciro, ödememe protestosu çekilene kadar veya ödememe protestosu için öngörülen sürenin sonuna kadar yapılabilir. Bu andan sonra yapılan ciroya “gecikmiş ciro” denir.

Cironun geri alınması mümkündür. Bu, cironun üzerinin çizilmesi suretiyle gerçekleştirilir. Çizilmiş cirolar, yazılmamış hükmündedir.

Ciro, yapılış şekli açısından tam ciro ve beyaz ciro olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.  Tam ciro, lehine ciro yapılan kişinin ciro metninden anlaşılabildiği cirodur. Beyaz ciro ise lehine ciro yapılan kişinin ciro metninde belirtilmediği cirodur. 

Yapılış amacı açısından ciro, temlik cirosu, rehin cirosu ve tahsil cirosu olmak üzere üçe ayrılır. Temlik cirosu, bononun içerdiği hakkın devri amacıyla yapılan cirodur. Tahsil cirosu, lehine ciro yapılan kişiye bono bedelini tahsil etme yetkisini vermek amacıyla yapılan cirodur. Rehin cirosu ise bononun içerdiği alacak hakkını rehnetmek amacıyla yapılan cirodur.

Aval, kambiyo senetlerine özgü bir şahsi teminat türüdür. Kambiyo senetlerinde bedelin ödenmesi, aval suretiyle tamamen veya kısmen teminat altına alınabilir.

Aval, kambiyo senedi veya kambiyo senedine bağlı ek kağıt üzerine yazılmalı ve aval veren tarafından imzalanmalıdır. Aval, “aval içindir”, “kefilim” ya da buna benzer bir ibareyle ifade edilir.

Aval, üçüncü bir kişi ya da kambiyo senedi üzerinde imzası bulunan bir kişi tarafından verilebilir. Kambiyo senedinde imzası bulunan bir kişi tarafından aval verilmesi durumunda bu kişi aynı zamanda avalist sıfatıyla da sorumlu olur.

• Aval veren kişi, kimin lehine aval vermişse onun gibi sorumlu olur.
• Aval veren kişinin sorumluluğu bağımsız bir sorumluluktur.
• Avalistin sorumluluğu müteselsil bir sorumluluktur.
• Ödeme yapan avalist, lehine aval verdiği kişiye ve ona karşı sorumlu olan kişilere karşı senetten doğan hakları kazanır.

İbraz, bononun ödenmesi sürecinin ilk aşamasıdır.

İbrazın asıl borçluya yapılması gerekir. Asıl borçlu, bononun düzenleyeni olan kişidir.

İbraz süresi, bonoda tercih edilen vadenin türüne göre tespit edilir. Görüldüğünde vadeli bir bononun, üzerinde yazılı düzenleme tarihinden itibaren bir yıl içinde ödenmek üzere ibrazı gerekir. Belirli bir günde, düzenleme gününden belirli bir süre sonra ya da görüldükten belirli bir süre sonra ödenecek bonolar ise ödeme gününde veya onu izleyen iki iş günü içinde ödenmek üzere ibraz edilmelidir.

Asıl borçlu olan düzenleyenin bono bedelini kısmen veya tamamen ödememesi durumunda hamil, gerekli koşulları yerine getirerek bonoda imzası bulunan ve kendisine karşı sorumluluk altına giren kişilere başvurma hakkına sahiptir. 

Başvuru hakkının kullanılmasının maddi ve şekli şartları mevcuttur. Maddi şart, bedelin vadede ödenmemesi veya ödenmeyeceğini gösterir bazı hallerin vadeden önce ortaya çıkmasıdır. Şekli şart ise maddi şartın gerçekleştiğinin protesto ile belgelenmesidir.

Hamil, başvurma hakkı kapsamında şunları talep edebilir: Bononun ödenmeyen bedeli; görüldüğünde veya görüldükten belirli bir süre sonra ödenecek bonolarda kararlaştırılmışsa anapara faizi;      temerrüt faizi; Protestonun veya hamil tarafından tebliğ olunan ihbarların giderleriyle diğer giderler ve son olarak bedelin binde üçünü aşmamak üzere komisyon ücreti.

Poliçe, hukuki bakımdan nitelikli bir havaledir.

Poliçe de bono gibi kanunen emre yazılı kıymetli evrak olduğundan lehtar, poliçeyi devretmek isterse ciro ve zilyetliğin devri işlemlerini gerçekleştirmelidir.

Başlangıçta kambiyo ilişkisine dâhil olmayan muhatabın kambiyo ilişkisine dâhil olması için poliçeyi kabul etmesi gerekir. Bunun için poliçenin muhataba kabul için ibrazı gerekir. Bu ibraz üzerine muhatap poliçeyi kabul ederse kambiyo ilişkisine dâhil olur ve poliçenin asıl borçlusu olur.

Her ikisi de kambiyo senedi ve ekonomik açıdan kredi aracı olmasına rağmen bono ve poliçe arasında farklar mevcuttur. Bono, hukuki açıdan soyut borç ikrarıdır ve bonoda düzenleyen ve lehtar olmak üzere iki kişi vardır. Poliçe ise hukuki açıdan havaledir ve poliçe ilişkisinde düzenleyen, muhatap ve lehtar olmak üzere üç kişi vardır.  Bono ve poliçede düzenleyenin konumu da farklıdır. Bonoda düzenleyen asıl borçludur. Poliçede asıl borçlu, poliçeyi kabul etmek koşuluyla, muhataptır. Görüldüğü üzere poliçedeki kabul aşaması bonoda söz konusu değildir.

Poliçede bulunması gereken unsurlar da TTK m. 671’de sayılmıştır. Bu unsurlar şu şekilde sıralanabilir: 
• Poliçe Sözcüğü 
• Belirli Bir Bedelin Ödenmesi Hususunda Kayıtsız Şartsız Havale 
• Ödeyecek Olan Kişinin, “Muhatabın” Adı 
• Lehtar 
• Düzenleme tarihi 
• Düzenleyenin imzası 
• Düzenleme yeri 
• Ödeme yeri 
• Vade 

Senette poliçenin diğer unsurları mevcut, yalnızca poliçe sözcüğü eksikse senet, açıkça emre yazılı düzenlenmiş olması şartıyla, “emre yazılı havale” sayılır.

Poliçenin unsurlarından bir ya bir kaçının poliçenin düzenlenmesi sırasında eksik bırakılması ve bu unsurları doldurması konusunda hamile yetki verilmesi mümkündür. Bu tür poliçelere “açık poliçe” ya da “beyaz poliçe” denir.

Bedel, hem yazı hem de rakam ile gösterilmiş ve iki tutar arasında fark varsa yazı ile gösterilen bedele itibar edilir. Yalnızca yazı veya yalnızca rakamla iki farklı tutar gösterilmişse düşük olanına itibar edilir.

Muhatap, düzenleyenin ödeme işini havale ettiği kişidir. Bu kişi, poliçeyi kabul ettiği takdirde poliçenin asıl borçlusu olur. Muhatabın senet metninde ya da metnin dışında gösterilmesi yeterlidir. Gerçek ya da tüzel kişilerin poliçede muhatap olarak gösterilmesi mümkündür.

Lehtar, poliçe bedelinin ödeneceği kişidir. Düzenleyen, poliçede bedelin ödeneceği bir gerçek ya da tüzel kişiyi mutlaka göstermelidir.

Vadesi gösterilmeyen poliçe görüldüğünde vadeli sayılır. Poliçelerde de görüldüğünde, görüldükten belirli bir süre sonra, düzenleme gününden belirli bir süre sonra ve belirli bir günde olmak üzere dört tür vade kararlaştırılabilir.

Kabul işlemi, muhatabın kambiyo ilişkisine dahil olması sonucunu doğuran bir işlemdir ve kambiyo senetleri içinde yalnızca poliçeye özgü bir işlemdir. Kabul işlemi, muhatabın kambiyo ilişkisine dahil olmasını sağlayan bir beyandır ve bu beyanla muhatap, poliçede asıl borçlu sıfatını kazanarak poliçe bedelinin ödenmesinden sorumlu olur. Kabul işlemi, muhatabın poliçenin üzerine “kabul edilmiştir”, “kabulümdür”, “ödeyeceğim” veya poliçeyi kabul ettiğini gösterir başka bir ibare yazarak imzalamasıyla tamamlanır. Muhatabın poliçenin ön yüzüne herhangi bir ifade yazmadan sadece imzasını atması da kabul hükmündedir.

Kabul için ibraz, kural olarak isteğe bağlıdır. Yani hamil ya da poliçeyi elinde bulunduran kişi, poliçeyi kabule arz etmek zorunda değildir; isterse kabule arz etmeyerek vadede doğrudan ödeme için ibraz edebilir.

Kabul için ibrazın zorunlu olduğu haller şöyle sıralanabilir:

• Görüldükten belirli bir süre sonra ödenecek poliçelerde vadenin belirli hale gelebilmesi açısından poliçenin muhataba ibrazı zorunludur.
• Düzenleyen, poliçenin kabule arzını süreli veya süresiz olarak zorunlu kılabilir.
• Cirantalar, poliçenin kabule arzını süreli veya süresiz olarak zorunlu kılabilir.

Poliçe, vadeye kadar kabul için ibraz edilebilir. Ancak görüldükten belirli bir süre sonra ödenecek poliçelerde kabul için ibrazın düzenleme tarihinden itibaren bir yıl içinde gerçekleşmesi gerekir.

Başvurma hakkının kullanılmasının maddi ve şekli şartları mevcuttur. Başvurma hakkının kullanılabilmesinin maddi şartları bedelin vadede ödenmemesi veya ödenmeyeceğini gösterir bazı hallerin vadeden önce ortaya çıkmasıdır. Şekli şartı ise protesto çekilmesidir.

Hamilin kabul eden muhataba karşı açacağı davalarda zamanaşımı vadeden itibaren 3 yıldır.

Hamilin cirantalarla düzenleyene karşı açacağı davalarda zamanaşımı protesto tarihinden, protestodan muafiyet halinde vadeden itibaren 1 yıldır.

Ödeyen cirantanın kendisinden önceki başvuru borçlularına karşı açacağı davalarda zamanaşımı, ödeme veya poliçenin dava yoluyla kendisine karşı ileri sürüldüğü tarihten itibaren 6 aydır.