Kıymetli Evrak Hukukuna Giriş

Kıymetli evrak hukukuna ilişkin hükümler sadece TTK’da yer almamıştır, TTK’nın yanında başta Türk Medeni Kanun’u, Sermaye Piyasası Kanun’u ve Çek Kanun’u olmak üzere diğer kanunlarda da kıymetli evrak hukukuna ilişkin düzenlemeler bulunmaktadır. 

Kıymetli evrak öyle senetlerdir ki, bunların içerdikleri hak, senetten ayrı olarak ileri sürülemediği gibi başkalarına da devredilemez.

Kıymetli evrakın unsurları şunlardır:

• Senet
• Hak
• Hak ile senet arasındaki bağlantı

Senet, bir kişinin kendi aleyhine delil olmak üzere imzalandığı yazılı belge olarak tanımlanabilir. Bu açıdan senet, irade açıklaması içeren yazılı bir belgedir ve bu belgede düzenleyen kişinin imzası bulunur. Bu belge genelde kâğıt olarak karşımıza çıkmakla birlikte, üzerine yazı yazmaya elverişli başka cisimlerin de senet oluşturmak amacıyla kullanılması mümkündür.

Yalnızca özel haktan kaynaklanan haklar kıymetli evrakın konusunu oluşturur. Ancak özel haktan kaynaklanan tüm haklar da kıymetli evraka konu edilemez. Bir hakkın kıymetli evrakın konusu olabilmesi için ekonomik değer taşıması da gerekir. Bir hakkın kıymetli evraka konu olabilmesi için devredilebilir nitelikte olması gerekir.

Kıymetli evrakın Kanunda yer alan tanımında hakkın senetten ayrı olarak ileri sürülememesinden ve senetten ayrı olarak devredilememesinden söz edilmektedir. Hak ile senet arasındaki bu sıkı bağlantı, kıymetli evrak niteliğindeki senetleri adi senetten ayırmaktadır. Kıymetli evrak niteliğindeki senetlerde hak ile senet iç içedir. Bu nedenle kıymetli evrakın içerdiği hakkın ileri sürülebilmesi için senedin de borçluya ibraz edilmesi gerekir. Hakkın devredilmesi için senet zilyetliğinin de devredilmesi gerekir.

İçerdiği hakkın türü açısından kıymetli evrak üçe ayrılmaktadır:

• Alacak senetleri
• Eşya hukuku senetleri
• Ortaklık senetleri

Alacak senetleri, bir alacak hakkını içeren senetlerdir. Alacağın genelde para olması nedeniyle bu senetlere para senetleri de denilmektedir.

Kambiyo senetleri (bono, poliçe ve çek), tahviller, emre yazılı havale ve emre yazılı ödeme vaadi para alacağını içeren alacak senetleridir.

Eşya hukuku senetleri, eşya üzerindeki ayni bir hakkı içeren senetlerdir.

Eşya hukuku senetlerine eşya üzerindeki mülkiyeti temsil eden makbuz senedi ile rehin hakkını temsil eden varant, ipotekli borç senedi, irat senedi ve konişmento örnek olarak gösterilebilir.

Ortaklık senedi anonim ortaklıklarda ve sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklıklarda payları temsilen çıkarılan kıymetli evraktır.

Düzenlenmesine neden olan temel ilişkiyle bağlantısı açısından kıymetli evrak ikiye ayrılır:

• Soyut kıymetli evrak
• İlli kıymetli evrak

Senedin düzenlenmesine neden olan hukuki ilişki senet metninden anlaşılamıyorsa soyut kıymetli evraktan söz edilir.

Bu tür kıymetli evraka kambiyo senetleri örnek olarak gösterilebilir.

Devir şekli bakımından kıymetli evrak üçe ayrılır:

• Nam yazılı kıymetli evrak
• Emre yazılı kıymetli evrak
• Hamiline yazılı kıymetli evrak

Nama yazılı kıymetli evrak, belli bir kişinin adına yazılı olup da onun emrine kaydını içermeyen ve kanunen de emre yazılı senetlerden sayılmayan kıymetli evraktır.

Emre yazılı kıymetli evrak ise emre yazılı olan veya kanunen emre yazılı sayılan kıymetli evraktır.

Emre yazılı kıymetli evrakın devri için gerekli olan ve senetten doğan hakların devralana geçmesini sağlayan, yazılı şekle tabi devir beyanıdır.

Hamiline yazılı kıymetli evrak, senedin metninden veya şeklinden, hamili kim ise o kişinin hak sahibi sayılacağı anlaşılan kıymetli evraktır.

Kambiyo senetlerinden yalnızca çek hamiline yazılı olarak düzenlenebilir.

Anonim şirketlerde, genel kurul kararıyla kanuna uygun olarak yok edilen payların sahipleri, alacaklılar ya da bunlara benzer bir sebeple şirketle ilgili olanlar lehine çıkarılan ve sahiplerine net kara ya da tasfiye sonucunda kalan tutara katılma veya yeni çıkarılacak payları alma hakkı tanıyan kıymetli evrak niteliğindeki senetlerdir.

Bono ve çek hamiline yazılı olarak düzenlenemez. Kambiyo senetlerinden yalnızca çek hamiline yazılı olarak düzenlenebilir.

Kamu güvenine sahip olan kıymetli evrak, senedi devralan kişinin senette yazılı hakkının ve senedi devredenin devir yetkisinin varlığı konusunda korunduğu kıymetli evraktır.

Kıymetli evrak hukukunda defi, borçluya borucunu yerine getirmekten kaçınma imkânı veren tüm savunmalardır.

Defiler, etkili oldukları kişiler açısından mutlak defiler ve nisbi defiler olmak üzere ikiye ayrılırlar. 

Mutlak defi, herkes tarafından herkese karşı ileri sürülebilen defilerdir.

Nisbi defiler yalnızca belirli bir borçlunun yine belirli alacaklılara karşı ileri sürebildiği defilerdir.

Maddi özellikleri açısından defiler senet metninden anlaşılan defiler, senetteki bir taahhüdün geçersizliğine ilişkin defiler ve şahsi defiler olmak üzere üçe ayrılırlar. 

Senet metninden anlaşılan defiler, senedin metninde yer alan ve bu nedenle senede bakan herkes tarafından anlaşılabilen defilerdir.

Senedin zorunlu unsularından birinin eksikliği bu tür defilere örnek gösterilebilir. Örneğin kambiyo senetlerinde düzenleyenin imzasının bulunması zorunludur. Bu imzanın el yazısıyla atılması gerekmektedir. Bu durumda düzenleyenin el yazısıyla imza atmak yerine parmak basması senedi geçersiz kılacaktır. Senet üzerinde el yazısıyla atılmış imzanın bulunup bulunmadığı senede bakan herkesin anlayabileceği bir durumdur ve bu nedenle bu defi herkese karşı ileri sürülebilir. Ciro zincirinin kopuk olması, vadenin henüz gelmemiş olması ya da senedin zaman aşımına uğramış olması da senet metninden anlaşılan ve herkes tarafından herkese karşı ileri sürülebilen defiler arasında yer alır.

Şahsi defiler borçlunun belirli bir alacaklıya olan ilişkisinden kaynaklanan defilerdir. Bu tür defiler herkese karşı ileri sürülemez; yalnızca belirli bir alacaklıya karşı ileri sürülebilir. Bu nedenle şahsi defiler etkili oldukları kişiler açısından yapılan tasnifte nisbi defiler arasında yer alır.

Emre yazılı kıymetli evrakta borçlu senet metninden anlaşılan defilerle senetteki bir taahhüdün geçersizliğine ilişkin defileri ileri sürerek ödeme yapmaktan kaçınabilir. Emre yazılı kıymetli evrakla nama yazılı kıymetli evrak arasında defiler konusundaki farklılık şahsi defilerde karşımıza çıkmaktadır. Bu farklılığın nedeni emre yazılı kıymetli evrakın devri için yapılan yazılı devir beyanının ciro hükümlerine tabi olmasıdır. Ciro, senetten doğan hakların devri sonucunu doğurur. Bundan dolayı da emre yazılı kıymetli evrakta borçlu, devredene karşı ileri sürebileceği şahsi defileri kural olarak devralana karşı ileri süremez. Elbette borçlunun senedi devralan kişiyle olan ilişkisinden kaynaklanan şahsi defilerini ileri sürmesine herhangi bir engel bulunmamaktadır. Emre yazılı kıymetli evrakta borçlunun devredene karşı ileri sürebileceği şahsi defileri devralana karşı ileri sürememesi kuralı, emre yazılı kıymetli evrakı, devralan kişi açısından daha güvenilir kılmaktadır. Kişiler, bilmedikleri bir şahsi defiyle karşılaşma riskleri bulunmadığından emre yazılı kıymetli evrakı devralırken daha az çekingen davranırlar. Bu nedenle de bu tür kıymetli evrakın tedavül yeteneği nama yazılı kıymetli evraktan daha yüksektir. 

Kıymetli evrakta tür değiştirme denildiğinde nama, emre ve hamiline yazılı kıymetli evrakın tedavüle çıkmasından sonra bir türden diğerine dönüşmesi kastedilmektedir.

Tür değiştirme usulünün uygulanabilmesi için öncelikle kıymetli evrakın tedavüle çıkmış olması gerekir. Kıymetli evrakın düzenlenmesi aşamasında türünün belirlenmesi tür değiştirme usulüne tabi değildir. İkinci olarak türü değişen kıymetli evrakın yeni türde de düzenlenmesi mümkün olan bir senet olması gerekir. Örneğin hamiline yazılı olarak düzenlenmesi mümkün olmayan senetler, tedavüle çıktıktan sonra hamiline yazılı hale dönüştürülemezler. Nama veya emre yazılı kıymetli evrakın hamiline yazılı kıymetli evraka dönüştürülebilmesi için kendisine hak verdiği veya borç yüklediği tüm kişilerin muvafakatinin bulunması gerekir. Bu muvafakat doğrudan senet üzerine yazılmalıdır. Aynı hüküm nama yazılı kıymetli evrakın emre yazılı kıymetli evraka dönüşmesi açısından da uygulanabilir. Hamiline yazılı kıymetli evrakın nama veya emre yazılı kıymetli evraka dönüştürülebilmesi için de kendisine hak verdiği veya borç yüklediği tüm kişilerin muvafakati bulunmalıdır. Ancak tüm hak veya borç sahiplerinin muvafakati sağlanamazsa dönüştürme, yalnızca dönüştürmeyi yapan alacaklı ile onun haklarına doğrudan doğruya halef olan kişiler arasında hüküm ifade eder. Aynı durum emre yazılı kıymetli evrakın nama yazılı kıymetli evraka dönüşmesi açısından da uygulanabilir. 

Kıymetli evrakta hak ile senet iç içedir ve bu unsur kıymetli evrak niteliğindeki senetleri adi senetten ayıran unsurdur. Bu unsur dolayısıyla kıymetli evrakın içerdiği hak senetten ayrı olarak ileri sürülemez ve başkalarına devredilemez. Kıymetli evrakta ziya ve iptale ilişkin hükümlerin temelinde de bu özellik yer almaktadır. Zira kıymetli evrakta senet ile hak iç içe geçmiş olduğuna göre senedin kaybolması, çalınması ya da yok olması gibi durumlarda senet ile hak arasındaki bağlantının koparılması gerekmektedir. Aksi halde ortada bir senet olmadığından alacaklı, hakkına kavuşamayacaktır.

Kıymetli evrakın iptaline ilişkin hükümler, Türk Ticaret Kanunu’nda devir şekli açısından kıymetli evrak ayrımı esas alınarak düzenlenmiş ve nama, emre ve hamiline yazılı senetlerde iptal usulü ayrı ayrı belirlenmiştir.

Kıymetli evrakta ziya, kıymetli evrakın ibrazını imkânsız kılan nedenlerin ortaya çıkmasıdır. Burada dikkat edilmesi gereken husus, senedin ibrazının objektif olarak imkânsız hale gelmesidir.

Kıymetli evrakın zayi olması durumunda hak ile senet arasındaki bağlantı, ancak kıymetli evrakın iptaline karar verilmesi ile ortadan kalkar. Bunun için kıymetli evrakın iptali talebiyle mahkemeye başvurulmalı ve iptal davası açılmalıdır.

İptal davasını kıymetli evrakın zayi olduğu sırada kıymetli evrakta hak sahibi olan kişi açabilir. Zira kıymetli evrakın içerdiği hakkı talep edecek olan ve ziya nedeniyle kıymetli evrakı ibraz edemeyecek ve hakkını elde edemeyecek olan kişi kendisidir.

İptal davasının açılabilmesi için bazı şartların gerçekleşmesi gerekir: Bunlardan ilki kıymetli evrakın zayi olmasıdır. İkinci olarak kıymetli evrakın içerdiği hakkın varlığını sürdürüyor olması gerekir. Hak herhangi bir nedenle sona ermişse artık iptal davası açılamaz. Çünkü böyle bir durumda kişinin hakkına kavuşması, kıymetli evrakın ibrazı ile dahi mümkün değildir. Son olarak da ziya olarak nitelenen durumun geçici olmaması gerekir. Söz konusu durum, kıymetli evrakın ibrazını geçici olarak imkansızlaştırıyorsa iptal davası açılamaz.

Hamiline yazılı kıymetli evrakın iptali için hak sahibinin kıymetli evrakın iptali talebiyle mahkemeye başvurması gerekir. Davada görevli mahkeme asliye ticaret mahkemesi, yetkili mahkeme ise pay senetlerinde şirket merkezinin bulunduğu yer mahkemesi, diğer hamiline yazılı kıymetli evrakta ise borçlunun yerleşim yeri mahkemesidir Hak sahibi, iptal talebiyle birlikte ödeme yasağı kararı verilmesini de talep edebilir. Bu durumda mahkeme, senedin borçlusunu, iki defa ödeme yapmak zorunda kalabileceğini ihtar ederek, senet bedelini ödemekten yasaklar. Mahkeme, dilekçe sahibinin, senedin zilyedi bulunmuş ve onu zayi etmiş olduğuna dair yaptığı açıklamaları inandırıcı bulursa ve senedin kimin elinde olduğu bilinmiyor ise, senedi elinde bulunduran kişiyi ilan yoluyla, senedi belirli bir süre içinde ibraz etmeye çağırır ve aksi takdirde senedin iptaline karar verileceğini ihtar eder. Buradaki süre en az altı ay olmalıdır ve süre ilk ilan gününden itibaren işlemeye başlar. Verilen süre içinde senedin ibraz edilip edilmemesine göre süreç şöyle devam eder:

• Verilen süre içinde senet ibraz edilirse senedin kimin elinde olduğu ortaya çıkmış olur. Bu durumda mahkeme hak sahibine senedin iadesi davası açması için süre verir. Kişi senedin iadesi
  davası açarsa davanın sonucuna göre hareket edilir. Kişi mahkemenin verdiği süre içinde senedin iadesi davası açmazsa mahkeme, senedi ibraz eden kişiye iade eder ve ödeme yasağı
  kararını kaldırır. Bu durumda senedin iptaline karar verilmez. 
• Verilen süre içinde senet ibraz edilmezse mahkeme senedin iptaline karar verir. İptal kararı derhal Türkiye Ticaret Sicil Gazetesi ile ve mahkeme gerek görürse başka araçlarla ilan edilir. İptal kararı üzerine davacı, gideri kendisine ait olmak üzere, borçludan yeni bir senet düzenleyerek vermesini veya borç muaccel ise ifasını isteme hakkına sahiptir.

Kıymetli evrakın iptaline karar verilmesinin sonuçları şöyle sıralanabilir:
• Hak sahibi hakkını senetsiz olarak ileri sürebilir. Ancak senedi zayi olan kişi, hakkını ancak asıl borçluya karşı ileri sürebilir. Yani iptal kararından sonra senedi zayi olan kişinin başvuru borçlularına başvurma imkânı ortadan kalkar
• Hak sahibi iptal kararından sonra yeni bir senet düzenlenmesini talep edebilir.
• İptal kararı hakkın içeriğinde ya da defilerde bir değişiklik yapmaz. İptal edilen kıymetli evrak kambiyo senedi niteliğindeyse, alacaklının kambiyo senetlerine özgü takip yoluna başvurma imkânı da ortadan kalkar.