Anonim Şirkete Giriş, Kuruluş, Temel İlkeler

Ortakların sorumluluğunun sınırlı olması, şirkete ortak olma ve şirketten ayrılmanın kolay olması, kurumsal yapısı bu şirketin yaygın olarak tercih edilmesine neden olmaktadır. Anonim şirketlerin ekonomi üzerindeki etkileri önemlidir. Anonim şirketler; çok sayıda menfaat sahibini bir araya getiren, büyük miktarlarda sermayenin toplanmasını sağlayan ve ülke ekonomisinde çok önemli yeri olan bir şirket tipidir. Bu şirketlerin yönetimi, pay sahiplerinin yanı sıra şirketle ilgili geniş bir kesimi de ilgilendirmektedir. Örneğin, şirketin çalışanları ve alacaklıları, kredi kullandıran bankalar, hatta yatırım yapmayı düşünen kişiler, şirketin yönetimiyle doğrudan veya dolaylı olarak alâkalıdırlar. Günümüzde anonim şirketler çok uluslu şirketler olarak da faaliyet göstermektedir. Bu nedenle bu şirketlerin yönetimi olumlu veya olumsuz anlamda iktisadi hayatı önemli ölçüde etkilemektedir.

• Anonim şirketlerin kurumsal yapısı, ortaklarının değişmesine rağmen şirketin bundan etkilenmeden devam etmesine imkân verir.
• Atıl durumdaki küçük tasarrufları bir araya getirerek büyük sermayeler oluştururlar. Böylece büyük yatırımlar ve büyük projelerin gerçekleştirilmesine imkân verir.
• Şirket ortaklarının sorumluluğun sınırlı olması, pay devrinin kolay olması da tercih edilme sebeplerindendir.
• Anonim şirket hisselerinin borsada işlem görmesi, şirkete ortak olmayı ve çıkmayı kolaylaştırmaktadır. Şirket hisselerinin alım satımından ve kar dağıtımından kazanç sağlanabilmektedir. Ayrıca intifa senedi, tahvil, finansman bonosu gibi menkul kıymetler aracılığıyla da anonim şirketler, birikimlerin yatırımlara aktarılmasını sağlamaktadır.

• Anonim şirketler büyük sermaye oluşumuna, tekelleşmeye ve piyasada rekabetin sınırlanmasına neden olabilmektedir. Ayrıca devlet karşısında kendi ekonomik çıkarlarını korurken, kamu menfaatine zarar veren baskı grupları ortaya çıkabilmektedir.
• Özellikle çok ortaklı anonim şirketlerde pay sahiplerinin genel kurul toplantısına ilgisiz kalması güç boşluğuna yol açmaktadır. Çoğunluk ilkesine göre yönetilen anonim şirketlerde örgütlü küçük bir azınlığın yönetimi ele geçirip şirketi kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirme ihtimali vardır.
• Ortakların şirkete katılım payı olarak getirdikleri sermaye, basiretsiz yöneticiler tarafından kötü idare edilebilmekte veya şirkette çoğunluğu elinde bulunduran hâkim ortak şirketi kendi menfaatleri doğrultusunda yönlendirebilmektedir.
• Halka açık anonim şirketlerde piyasa dolandırıcılığı (manipülasyon) sermaye piyasasına duyulan güveni sarsabilmektedir.

Ortak sayısı bakımından anonim şirket türleri; tipik anonim şirket ve tek ortaklı anonim şirkettir.

Halka açıklık bakımından anonim şirket türleri; kapalı tip anonim şirket ve halka açık anonim şirkettir.

Sermayesi bakımından anonim şirket türleri; esas sermayeli anonim şirket ve kayıtlı sermayeli anonim şirkettir.

Başlangıç sermayesi: Kayıtlı sermayeli anonim şirketlerin sahip olmaları zorunlu olan asgari sermaye tutarıdır. Çıkarılmış sermaye: Kayıtlı sermayeli anonim şirketlerde çıkarılmış payların tümünün itibarî değerlerinin toplamını temsil eder.

Anonim şirketin başlıca unsurları ticaret unvanı, sermaye, şirketin malvarlığıyla sorumluluğu, ortakların sınırlı sorumluluğu, amaç ve konu ile tüzel kişilik şeklinde sayılabilir.

Tüzel kişi tacir olan anonim şirketin ticaret unvanı kullanması zorunludur (TTK m. 16/1, 18/1, 339/2.a). Unvan çekirdek ve ekten oluşmaktadır (TTK m. 45-46). Anonim şirketin ticaret unvanının çekirdek kısmı, işletme konusu ve “Anonim Şirket” kelimelerinden oluşur (TTK m. 43/1). Buna göre “Süt Ürünleri Anonim Şirketi” kelimeleri bir ticaret unvanının zorunlu kısımlarını göstermektedir. Anonim şirketin unvanındaki çekirdek kısma çeşitli ekler getirilebilir. Bu durum bazen zorunluluktan kaynaklanırken bazen de isteğe bağlı olarak ek yapılabilir. Bir ticaret unvanına, Türkiye’nin herhangi bir sicil dairesinde daha önce tescil edilmiş bulunan diğer bir unvandan ayırt edilmesi için gerekli olduğu takdirde, ek yapılmalıdır (TTK m. 45). Örneğin “Süt Ürünleri Anonim Şirketi”ni daha önce tescil edilen diğer bir unvandan ayırt etmek için başına “Çukurova” kelimesi ilave edilebilir. Böylece “Çukurova Süt Ürünleri Anonim Şirketi” şeklinde oluşturulan ticaret unvanında “Çukurova” kelimesi ek, diğer kelimeler ise unvanın çekirdeğini oluşturmaktadır. Ticaret unvanına yapılacak ilavenin, tacirin kimliği, işletmesinin genişliği, önemi ve finansal durumu hakkında, üçüncü kişilerde yanlış bir görüşün oluşmasına sebep olacak nitelikte bulunmaması, gerçeğe ve kamu düzenine aykırı olmaması gerekir (TTK m. 46/1).

Ultra vires: Ticaret şirketlerinin, şirket sözleşmesinde yazılı işletme konusunun çerçevesi içinde kalmak şartıyla, hak kazanabileceği ve borç üstlenebileceğini öngören ilkedir.

Anonim şirketler ticaret siciline tescil ile birlikte tüzel kişilik kazanırlar (TTK m. 355/1). Tüzel kişilik kazanan anonim şirketlerin ortaklarından ayrı bağımsız malvarlığı vardır, kendisine ait ticaret unvanı, yerleşim yeri ve vatandaşlığı bulunmaktadır. Şirket, kendi borçlarından bizzat kendi malvarlığı ile sorumludur. Ayrıca tüzel kişilik kazanmakla birlikte anonim şirketler hak ve fiil ehliyetine de sahip olurlar.

Anonim şirketlerde ortaklar için tek borç ilkesi geçerlidir. Ortaklar yalnızca şirkete karşı üstlendikleri sermaye borcunu ödemekle yükümlüdürler.

Anonim şirketlerin kuruluşunda ferman sistemi, izin sistemi ve normatif sistem olmak üzere üç sistem söz konusudur. Ülkemizde anonim şirketin kuruluşunda normatif sistem kabul edilmiştir. Normatif sistemde kanunda öngörülen işlemler yapılıp şartlar gerçekleştiğinde şirket tüzel kişilik kazanmaktadır. Anonim şirketlerde tescil kurucu nitelik taşımakta olup, şirketin tüzel kişilik kazanması ticaret siciline tescil edilmesiyle gerçekleşir (TTK m. 355).

Nakdi Kuruluş: Anonim şirketin kuruluşunda ortaklarca taahhüt edilen sermayenin tamamının nakitten oluşması halinde nakdi kuruluş söz konusudur.

Şirketin kuruluşunda şirkete ayın sermaye getirilmesi, şirket hesabına bazı malların satın alınması, kurucular ve yönetim kurulu üyelerine bazı yararlar sağlanması halinde nitelikli kuruluş söz konusudur. Nitelikli kuruluş halinde küçük tasarruf sahiplerinin ve üçüncü kişilerin menfaatlerinin korunması için şekil şartları artırılmıştır. Örneğin ayni sermaye ile kuruluş sırasında devralınacak işletmelere ve ayınlara, şirket merkezinin bulunacağı yerdeki asliye ticaret mahkemesince atanan bilirkişilerce değer biçilmelidir (TTK m. 343).

Ani Kuruluş: Şirket sermayesinin tamamının kurucular tarafından taahhüt edildiği yöntem ani kuruluştur. Ortakların sermaye borcunu kuruluş- ta tamamen ödemeleri şart değildir, önemli olan sermayenin tamamının kurucular tarafından taahhüt edilmesidir (TTK m. 335/1).

Türk Ticaret Kanunu’nda esasen ani kuruluş yöntemi kabul edilmiştir. Ayrıca kuruluştan hemen sonra halka açılmaya imkân veren bir düzenleme öngörülmüştür (TTK m. 346). Halka açık kuruluş olarak ifade etiğimiz kuruluştan sonraki halka açılmaya ilişkin özellikler yukarıda ele alınmıştır. Bunun dışında ani kuruluş aşamaları halka açık kuruluş bakımından da geçerlidir. Anonim şirketlerin kuruluşunda esas sözleşmenin düzenlenmesi (TTK m. 339), kurucuların imzalarının noterde onaylanması (TTK m. 339), ayni sermayeye değer biçilmesi (TTK m. 342-343), Bakanlık izni (TTK m. 354), pay bedellerinin ödenmesi (TTK m. 344, 345, 346), ticaret siciline tescil ve ilan (TTK m. 354, 355) gibi aşamalar söz konusudur.

Hemen belirtelim ki zorunlu içeriğe sahip olmayan esas sözleşme Ticaret Sicil Müdürü tarafından tescil edilmeyecektir. Kanunda sayılan zorunlu hususlar dışında ortaklar istediği konuları esas sözleşmeye yazabilirler. Örneğin bazı paylara imtiyaz tanınabileceği gibi, sermaye borcunu zamanında ödemeyerek temerrüde düşen pay sahipleri için cezai şart öngörülebilir (TTK m. 482/3).

Ön Şirket: Şirket sözleşmesinin ortaklarca imzalanıp noterde onaylanmasından itibaren ticaret siciline tescil edilinceye kadar geçen dönem ön şirket olarak ifade olunmaktadır. Ön şirket anonim şirketin (TTK m. 335/1,2) ve limited şirketin (TTK m. 585/1,2) kuruluşunda söz konusu olabilir.

Anonim şirketlerin kuruluşunda önemli veya önemsiz çeşitli eksikliklerle karşılaşılması muhtemeldir.
Türk Ticaret Kanunu’nda anonim şirketlerin kuruluşundaki eksikliğin niteliği ne olursa olsun butlana ve yokluğa hükmedilemeyeceği, ancak gerekli koşullar oluştuğunda fesih davasının açılabileceği hükme bağlanmıştır (TTK m. 353/1) . Bu şekilde tescilin her türlü hukukî sakatlığı onarması (sağlığa kavuşturması) ilkesinin kabulü, işlem güvenliğinin sağlanması bakımından önemlidir. Şirketin kurulmasında kanun hükümlerine aykırı hareket edilmek suretiyle, alacaklıların, pay sahiplerinin veya kamunun menfaatleri önemli bir şekilde tehlikeye düşürülmüş veya ihlal edilmiş olursa fesih davası açılabilecektir. Fesih davasının mahkeme tarafından kabulü için iki şart bir arada bulunmalıdır: (1) Kanuna aykırılık önemli ölçüde olmalıdır. Kanuna aykırılık önemli ölçüde ve nitelikte değilse mahkeme şirketin feshine ilişkin talebi reddetmelidir. (2) Şirket alacaklılarının, pay sahiplerinin veya kamunun menfaati önemli şekilde tehlikeye düşmüş ya da ihlâl edilmiş olmalıdır.
Fesih davasının, şirketin tescil ve ilanından itibaren üç aylık hak düşürücü süre içinde, şirketin merkezinin bulunduğu yerdeki asliye ticaret mahkemesinde açılması gerekmektedir. Fesih davası, anonim şirket tüzel kişilik kazandıktan sonra açılacağından, şirket tüzel kişiliğine karşı açılacaktır.

Tescilden önce şirket adına işlem yapanlar ve taahhütlere girişenler, bu işlem ve taahhütlerden  şahsen ve müteselsilen   sorumludurlar. Ancak,   işlem ve  taahhütlerin,  ileride kurulacak şirket adına yapıldığı açıkça bildirilmiş ve şirketin ticaret siciline tescilinden sonra üç aylık süre içinde bu taahhütler şirket tarafından kabul olunmuşsa, yalnız şirket sorumlu olur. Şirketçe kabul olunmadığı takdirde kuruluş giderleri kurucular tarafından karşılanır. Bunların pay sahiplerine rücu hakları yoktur (TTK m. 355).

Anonim şirketin nakit dışı sermaye ile kurulması, mahkemeye başvurma, bilirkişi seçimi, değer takdiri, ana sözleşmeye bu değerin yazılması gibi bir takım formalitelere uyulmasını gerektirmektedir. Kurucuların bu formalitelerden kaçınarak şirketin tescilinden sonra bir işletmeyi ve aynı devralmaları kanuna karşı hile sayılmış ve yapılan işlemin geçersiz olacağı öngörülmüştür (TTK m. 356). Bu düzenlemede bahsedilen devir ve kiralama işlemi şunlardır: 

• Şirketin tescilinden itibaren iki yıl içerisinde, bir işletme veya aynın şirket tarafından devralınması veya kiralanması,
• İşletmenin veya aynın sermayenin onda birini aşan bir bedel karşılığında devralınması veya kiralanması,
• Devir veya kiralama işleminin şirketin işletme konusuna girmemesi veya cebrî icra yoluyla gerçekleşmemesi halinde, Sayılan üç koşulun bir arada bulunması halinde yapılan işlem ve bu işleme istinaden yapılan ödemeler geçersiz olacaktır. Bu tür işlemlerin ve buna ilişkin ödemelerin geçerli olabilmesi için şu şartların yerine getirilmesi gerekmektedir:
• Yönetim kurulunun talebi üzerine şirketin bulunduğu yer asliye ticaret mahkemesince atanacak bilirkişi, şirket tarafından devralınacak ya da kiralanacak işletme ve ayınlara değer biçmelidir. Bilirkişi raporu resmî nitelik taşımaktadır.
• Genel kurulun, sermayenin en az yüzde yetmiş beşini (% 75) oluşturan payların sahiplerinin veya temsilcilerinin olumlu oylarıyla yapılan işlemi onaylayan bir karar almalıdır. İlk toplantıda bu nisap sağlanamadığı takdirde izleyen toplantılarda da aynı nisap aranacaktır (TTK m. 421).

Anonim şirketlerde çoğunluk ilkesi geçerlidir. Şahıs şirketlerinden farklı olarak kararlar oy çokluğu ile alınır. Bu ilke doğrultusunda genel kurul tarafından verilen kararlar toplantıda hazır bulunmayan veya olumsuz oy veren pay sahipleri hakkında da geçerlidir (TTK m. 423). Şunu da belirtelim ki, çoğunluk ilkesi mutlak olarak uygulanan bir ilke değildir, bazı önemli genel kurul kararlarının ağırlaştırılmış yetersayılarla alınması gereklidir. Ayrıca azlık pay sahiplerine tanınan haklar, genel kurul kararının iptali davasının açılması hakkı ve eşit işlem ilkesi gibi istisnaları bulunmaktadır.

Tüzel kişiliğe sahip olan anonim şirketler borçlarından dolayı kendi malvarlığıyla sorumludur. Ortaklar şirketin borcundan dolayı sorumlu değildirler. Şirkete karşı sermaye borcu bulunan ortaklar, sermaye taahhüdünü yerine getirdiğinde anonim şirkete karşı da borcu kalmayacaktır. Şirketten alacağını tahsil edemeyen alacaklının sermaye borcunu yerine getirmemiş ortağa başvuru hakkı yoktur. Limited şirketten farklı olarak anonim şirket ortağı şirketin kamu borçlarından dolayı da sorumlu tutulamaz.

Anonim şirket ortaklarının şirket karşısında mali ve yönetime ilişkin hakları bulunmaktadır. Kural olarak bu hakların kullanılmasında sermayeye katılma oranı belirleyicidir. Bu ilkenin iki istisnası bulunmaktadır: Birincisi, bireysel haklardır. Çünkü bireysel haklar, pay sahiplerinin  sadece şirket ortağı olmasından kaynaklanan, payın değeriyle bağlı olmaksızın kullanılan haklardır. İkinci olarak imtiyazlı paylardır. İmtiyazlı payların diğer paylara nazaran kar payı, oy hakkı ve diğer bazı konularda avantajı oldukları görülmektedir.

Anonim şirketin malvarlığı alacaklıların tek güvencesini oluşturduğundan, şirket malvarlığını koruyucu bir takım düzenlemeler yapılmıştır. Bu ilkeye göre, sermaye kural olarak şirketin mülkiyetinde olmalı, gerçek değeri ile şirkete fiilen getirilmeli, sermaye korunmalı ve geri iade edilmemelidir. Türk Ticaret Kanunu’nda malvarlığının korunması ilkesine ilişkin düzenlemelere örnek olarak şunlar sayılabilir: 

• Şirketin kuruluşunda sermayenin tamamen taahhüt edilmiş olmalı (TTK m. 332/1) ve itibari değerin altında hisse senedi çıkarılamamalıdır (TTK m. 347).
• Sermaye gereği gibi ve tam ifa olunmalıdır. Taahhüt edilen sermayenin cinsine uygun olarak şirkete eksiksiz, zamanında ve gereği gibi getirilmesi gerekir. Nakit sermayenin en az % 25’inin kuruluşta tescilden önce, geriye kalanın 24 ay içerisinde şirkete ödenmesi zorunludur (TTK m. 344/1).
• Ayni sermayeye mahkeme tarafından atanacak bilirkişi tarafından değer biçilmelidir (TTK m. 343).
• Sermayeye faiz ödenemez ve kar payı ancak net dönem karından ve serbest yedek akçelerden dağıtılabilir (TTK m. 509).
• Kanunda öngörülen şartlar dışında anonim şirketin kendi paylarını iktisap etmesi ve rehin alması yasaktır (TTK m. 379).
• Sermayenin zararlar sonucunda kısmen veya tamamen karşılıksız kalması ve şirketin acze düşmesi halinde gerekli önlemler alınmalıdır (TTK m. 376).
• Yıllık kârın yüzde beşi (%5), ödenmiş sermayenin yüzde yirmisine (%20) ulaşıncaya kadar kanuni yedek akçe olarak ayrılmalıdır (TTK m. 519).

Anonim şirketler ülke ekonomisindeki önemleri dolayısıyla devlet denetimi altında tutulmuşlardır. Türk Ticaret Kanunu’nda da anonim şirketlerin devletin denetimi altında bulunmasına ilişkin çeşitli hükümler mevcuttur.

Kamuyu aydınlatma ilkesi, şirkete ait bilgi ve gelişmelerin zamanında ve doğru şekilde kamuoyuna duyurulmasını ve açıklanmasını gerektirir. Özellikle halka açık anonim şirketlerde geçerli olan bu ilke kapalı tip anonim şirketler bakımından da geçerlidir. Örneğin genel kurul toplantısı öncesinde pay sahiplerinin bilgilendirilmesi bu ilke kapsamındadır. Finansal tablolar, konsolide finansal tablolar, yönetim kurulunun yıllık faaliyet raporu, denetleme raporları ve yönetim kurulunun kâr dağıtım önerisi, genel kurulun toplantısından en az on beş gün önce, şirketin merkez ve şubelerinde, pay sahiplerinin incelemesi için hazır bulundurulmalıdır. Bunlardan finansal tablolar ve konsolide tablolar bir yıl süre ile merkezde ve şubelerde pay sahiplerinin bilgi edinmelerine açık tutulacak ve her pay sahibi, gideri şirkete ait olmak üzere gelir tablosuyla bilançonun bir suretini isteyebilecektir (TTK m. 437/1).Ayrıca denetime tabi olan anonim şirketlerin, internet sitesi açmak ve bu sitenin belirli bir bölümünü şirketçe kanunen yapılması gereken ilanların yayımlanmasına özgülemek zorunda olmaları da kamuyu aydınlatma ilkesinin görünüm biçimlerindendir (TTK m. 1524/1).

Aynı koşullara tabi olan ortaklara eşit şekilde davranılması genel bir hukuk ilkesidir. Türk Ticaret Kanunu’nda eşit işlem ilkesine açıkça yer verilmiş ve pay sahiplerinin eşit şartlarda eşit işleme tabi tutulacağı öngörülmüştür (TTK m. 357). Bu düzenleme, organların öznel ve keyfî karar ve uygulamalarına kanun hükmüyle sınırlama getirdiği gibi, esas sözleşmelerdeki hükümlerin adil ve menfaatler dengesine uygun bir şekilde yorumlanmasını sağlamaktadır. Türk Ticaret Kanunu’nda nispi eşitlik ilkesi benimsenmiş olup; haklı, makul, objektif sebepler olmadıkça aynı şartlar altındaki pay sahiplerinin eşit işleme tabi tutulması anlamına gelmektedir. Şirketin amacını doğrulaması ve bütün pay sahiplerinin menfaatinin gerektirmesi halinde, gerektiği ölçüde eşit işlem ilkesinden sapılabilecektir. Bu nedenle anonim şirketlerde farklı pay grupları oluşturulması ve pay gruplarına ayrı hakların tanınması mümkündür. Nitekim anonim şirketlerde kâra katılma, oy hakkı gibi bazı hakların kullanılmasında eşitlik ilkesi değil, oransallık ilkesi uygulanır.

Bir anonim şirkette pay sahiplerinin, yeni çıkarılan payları, mevcut paylarının sermayeye oranına göre, alma hakkıdır. Genel kurulun, sermayenin artırımına ilişkin kararı ile pay sahibinin rüçhan hakkı, ancak haklı sebepler bulunduğu takdirde ve en az esas sermayenin yüzde altmışının olumlu oyu ile sınırlandırılabilmekte veya kaldırılabilmektedir. (TTK m. 461/2).

Kurumsal yönetim (Corporate Governance) ilkeleri, anonim şirketin en iyi şekilde yönetilmesi, denetlenmesi, mükemmel uygulamalarla çalıştırılmasına ilişkin normlardır. Türk Ticaret Kanunu’nda halka açık anonim şirketlerde kurumsal yönetim ilkeleri hususunda Sermaye Piyasası Kurulu yetkilendirilmiştir (TTK m. 1529). Nitekim SPK tarafından çıkarılan bir tebliğ ile borsa şirketlerinin esas alacakları Kurumsal Yönetim İlkeleri düzenlenmiştir.

Türk Ticaret Kanunu’nda emredici hükümler ilkesi benimsenmiştir (TTK m. 340). Buna göre, Türk Ticaret Kanunu’nda yer alan anonim şirketlere ilişkin hükümler emredici niteliktedir. Kanunda açıkça öngörülmesi veya öngörülmemiş olmakla birlikte hakkaniyet ilkesi ve menfaatler dengesi dikkate alındığında uygun görülebiliyorsa söz konusu hükümlerden sapılabilmesi mümkündür. Örneğin esas sözleşmeye konulacak bir hükümle yönetim kuruluna seçilecek kişilere ilişkin olarak yaş sınırlaması veya belirli mesleki deneyime sahip olma şartı getirilmesi mümkündür.