TIBBİ VE PSİKİYATRİK SOSYAL HİZMET

Tarihte birçok ünlü hekim olmasına rağmen tıp tarihinde iz bırakan kişi Hipokrat’tır. Hipokrat, yaklaşık 2500 yıl önce Ege Denizi’nden bulunan Kos adasında yaşayan bir Pagan rahibinin oğludur. Gerek uygulamaları gerekse tıp alanında getirdiği öğretiler ile hâlen günümüzdeki tıp anlayışına önemli etkileri bulunmaktadır.

Türkiye kendi iç mevzuatı ve taraf olduğu uluslararası sözleşmelere de dayanarak 1 Ağustos 1998’de “Hasta Hakları
Yönetmeliği”ni yürürlüğe koymuştur.

Biyomedikal sağlık, sağlığı ve hastalığı laboratuvar bulguları ve patolojik sonuçlar bağlamında ele alan indirgemeci bir
yaklaşımdır ve psikolojik ya da sosyal boyutları göz ardı eder.

Dünya Sağlık Örgütünün 1947’de resmen benimsediği biyo-psiko-sosyal yaklaşıma göre sağlık “sadece hastalık veya sakatlığın olmaması değil, fiziksel ruhsal ve sosyal açıdan tam iyilik hâli”dir.

1. Hastaların, sadece insan olmasından kaynaklanan ertelenemez, devredilemez haklara sahipliği tartışmasız her şeyin üstünde tutulmalıdır.
2. İnsanımızın sağlık hizmetlerinden tam olarak yararlanabilmesi için kolay ve adil erişim imkânı mutlaka sağlanmalıdır.
3. Tıbbın eriştiği modern teknik ve yaklaşımlardan faydalanan, tıbbın sosyal boyutlarının da en az tıp hizmeti kadar önemsendiği bir sağlık hizmeti anlayışı sahaya hakim olmalıdır (Sahada yaygınlaşmalıdır).
4. Hastanın kültürü, inancı, değerleri, anlayışı, ortamı, sosyal statüsü, yaşam algısı gibi durumların tamamen göz ardı edilerek eşit bir sağlık hizmeti sunulmalıdır.
5. Hizmet verilen kişilere dönük her türlü etiketleme, damgalama ve yoksun bırakmadan uzak tutulan bir sağlık hizmeti verilmelidir.
6. Yetileri (kapasitesi) bağlamında hastayı her türlü karar verme süreçlerine dâhil eden, tıbbi ilişki boyunca açık davranan, teknoloji kullanımını insan ilişkisinin önüne geçirmeyen bir ilişki türü uygulanmaya çalışılmalıdır.
7. Hastanın aldığı hizmetin gereklerini, boyutlarını, nedenini, muhtemel sonuçlarını anlamasına odaklanan, hastanın merkezde olduğu, kişiye özgü tutum ve davranışın belirlendiği bir ilişki sürdürülmelidir.
8. Sağlık personeli iletişim beceri yeteneğine sahipliği derecesinde hastaların fiziksel, zihinsel ve duygusal durumlarını anlayabilir. Sağlık personelinin gerilim ve zaman baskısı altında iletişim kurmak zorunda olması gerçeği göz ardı edilmemelidir.
9. Hastanın beden mahremiyeti, bilgilerin gizli tutulması, sırlarının saklaması gibi temel ilkelerden taviz verilmeden bilgilendirme süreçlerinde hassas yaklaşımlar sergilenmelidir.
10. Giderek yaşlanan ve yalnızlaşan toplum fertlerinin artışı kaçınılmaz bir gerçek olarak karşımıza çıkmıştır. Bu gruba sağlık hizmeti sunumuyla alakalı gerekli düzenlemeler zaman geçirilmeden yapılmalıdır.
11. Sağlık meslek mensuplarının örgün eğitim sürecindeki ders programları ile hizmet içi eğitim programlarına insanı psikososyal açıdan daha iyi anlamaya yönelik içerikte konular eklenmelidir.
12. Sağlık meslek mensuplarının dışa dönük, kendini geliştiren esnek bir anlayışla evrensel değerler ile halkın değerlerini bağdaştırmış bütüncül bir hizmet anlayışına sahip birey olması için çaba gösterilmelidir.
13. Özellikli grupları önceleyen, onları her türlü örselemeden uzak tutan bir sağlık hizmeti sunum biçimi benimsenmelidir.
14. Sığınmacı ve mülteciler gibi grupların acil ve koruyucu sağlık hizmetlerinden yararlanabilmesi için ayrıntılı mevzuat hazırlanmalı, sağlık giderlerinin karşılanabilmesi ve bu durumun sürdürülebilir hâle gelmesi için fonlar oluşturulmalıdır.
15. Sağlık çalışanları ile halkın birbirini daha iyi anlaması durumunda sağlık çalışanına şiddete varan davranışlar azalacaktır. Bu gerçekten hareketle sağlık çalışanı ve vatan41 Tıbbi ve Psiko-Sosyal Hizmet 2 daşların iş dışı sosyal alanlarda daha fazla birlikteliğinin sağlanması, sorunların çözümünde katkı sağlayacaktır.
16. Sağlık sisteminin bütünü, hizmet verilen yerler, yapılan işlemler sadeleştirilerek halkın kolayca anlayabileceği bir hâle getirilmelidir.
17. Sağlık hizmeti sunumunda vatandaştan alınan ek ödemeler ya hiç olmamalı ya da kişinin ödeme durumuna göre tekrar gözden geçirilmelidir.
18. Sosyal Güvenlik Kuruluşu uygulamaları, sağlığın temel belirleyicisi olmamalıdır.

Sağlık Bakanlığına bağlı tüm sağlık kurum ve kuruluşları kapsayan “Hasta Hakları Uygulama Yönergesi” 26/04/2005
tarih ve 3077 sayılı yürürlüğe girmiştir.

Hastayı merkeze alan davranışların başında dinlemek, hastanın suskunluğuna tahammül etmek, hastanın endişelerini yorumlamak, açıklama ve özetlemek gelmektedir.

Günümüz tıp etiğinde çeşitli sayıda ilkelerden söz edilse de genel eğilim; dört ana ilkenin varlığına ilişkindir.
Bunlar:
• Yararlılık
• Zarar vermeme
• Hasta özerkliğine saygı
• Adalet

Paternalist yaklaşım; sağlık çalışanı ile hasta arasındaki iletişim ve ilişkide sağlık çalışanının egemen olması ve hastanın ya da yakının pasif konumda tutulması durumudur. Hekim ya da diğer sağlık çalışanı, kendi aldığı kararlara hastanın uymasını bekler ve hastanın kararlara katılmasına izin vermez.

Tıbbi sosyal hizmet, hasta ve ailesinin hastalık süreciyle birlikte ortaya çıkan psiko-sosyal sorunların önlenmesi ve çözümlenmesi amacıyla sağlık hizmeti veren kurum ve kuruluşlarda yürütülen sosyal hizmet uygulamalarıdır. Tıbbi sosyal hizmet uzmanları; hastaların yaşam koşulları, çevreleri, alışkanlıkları, kişilikleri ve benzeri psikososyal özelliklerine ilişkin sosyal incelemeler ve değerlendirmeler yaparlar.

Hasta haklarını kapsamlı bir şekilde ele alan Amerikan Hastane Birliği, 1973 yılında Hasta Hakları Beyannamesini (A Patient’s Bill of Rights) yayınlamıştır. Hasta hakları ile ilgili olarak yayınlanan ilk belge olarak bilinen bu beyanname, ulusal bir beyanname olmasına rağmen günümüzde genelde kabul edilen değerlere yer vermesi nedeniyle hasta hakları konusunda önemli bir belgedir.

Hasta haklarının uluslararası platformda tartışılmaya başlanması ve hasta haklarına ilişkin bildirgelerin yayınlanmasının ardından, Avrupa Konseyi’nin 1997 tarihli İnsan hakları ve Biyotıp Sözleşmesinin de etkisiyle, Türkiye kendi iç mevzuatı ve taraf olduğu uluslararası sözleşmelere de dayanarak 1 Ağustos 1998’de “Hasta Hakları Yönetmeliği”ni yürürlüğe koymuştur. Bu yönetmelik ile Türkiye Cumhuriyeti’nin değişik yasalarında ve tüzüklerinde dağınık bir hâlde bulunan hasta hakları tek bir düzenleme içerisinde toplanmıştır.

Sağlık Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen “Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı, Hasta Haklarının Geliştirilmesi” bölümünde sağlık hizmetlerinden yararlanma ihtiyacı bulunan herkese, mevzuatla belirlenmiş haklar ve etik ilkeler çerçevesinde nitelikli bir sağlık hizmeti için sağlık hizmeti sunumu aşağıdaki koşullarda belirlenmiştir:

Hasta Hakları Yönetmeliği’nin yayımlanmasının ardından uygulamanın görünür bir şekilde başlaması daha sonradır. Yönetmeliğin 1998 yılında yürürlüğe girmesine rağmen Sağlık Bakanlığı ancak 2003 yılında somut çalışmalara başlamıştır. Sağlık Bakanlığı, 15.10.2003 tarihinde “Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamalarına İlişkin Yönerge”yi yayınlayarak yürürlüğe sokmuş ve ilk etapta ülke çapında Sağlık Bakanlığına bağlı 60 hastanede pilot uygulamayı başlatmıştır. Bu yönerge hükümleri doğrultusunda “Hastane Hasta Hakları Kurulları” oluşturulmuş ve hasta başvuruları bu kurulda değerlendirilerek sonuca bağlanmıştır.

Hasta hakları alanında yeni ihtiyaçların ortaya çıkması ve sistemin daha da iyileştirilmesi için 2014 yılında Hasta Hakları Yönetmeliği’nde önemli değişikliklere gidilmiştir. Bu değişikliklerin en başında hastane hasta hakları kurullarının kapatılarak Sağlık Müdürlükleri bünyesinde merkezî hasta hakları kurulları oluşturulmuştur. Ayrıca kurulun üye yapısı da değiştirilmiştir.

Genelgede (2014/32) hasta iletişim (hakları) birim sorumlusuna verilen görevler arasında hastalarla görüşme yapma, sorunları yerinde çözme, çözülemeyen sorunları sisteme kaydetme, ilgilere ve hastalara sonuçlar hakkında bilgi verme gibi sistematik görevler yüklenmektedir.

Ayrıca kurumdaki eğitim programlarını hazırlama, organize etme ve yürütme de görevleri arasındadır. Hastalara uygun tedaviye ilişkin tavsiye vermek, hasta iletişim birim sorumlusunun değil sağlık personelinin görevleri arasındadır.

Hastayı merkeze alan davranışların başında dinlemek, hastanın suskunluğuna tahammül etmek, hastanın endişelerini yorumlamak, açıklama ve özetlemek gelmektedir. Ayrıca geri bildirimde bulunmak da hasta odaklı bakımın önemli bileşenlerindendir. Hastanın dile getirdiği ilk semptomun üzerine gitmekte ısrarlı olmak ise hekim odaklı bir davranış tarzıdır.

Hasta Hakları Yönetmeliğinde hastanın hangi konularda nasıl bilgi alabileceği, bilgiyi kimin vereceği, bilgilendirmede temel ilkelerin neler olduğu, bilgi verme süreci gibi konular yer almaktadır.

15’nci madde de konu ayrıntılı anlatılmaktadır. Bu maddeye göre hastaya;

Hasta Hakları Yönetmeliği’nin 21’inci maddesi mahremiyete saygı gösterilmesini konusunu ele almaktadır. İlgili madde; hastanın mahremiyetine saygı gösterilmesinin esas olduğu, hastanın mahremiyetini korunmasını açıkça talep de edebileceği ve her türlü tıbbi müdahalenin, hastanın mahremiyetine saygı gösterilmek suretiyle icra edileceği hükümlerini içermektedir.

Tıbbi sosyal hizmet uzmanları; hastaların yaşam koşulları, çevreleri, alışkanlıkları, kişilikleri ve benzeri psikososyal özelliklerine ilişkin sosyal incelemeler ve değerlendirmeler yaparlar. Bu çalışmaların yanında tıbbi sosyal hizmet uzmanlarının görev ve sorumluluk aldıkları bir diğer alan ise hasta haklarıdır. Hastanın ilaç tedavisi tıbbi sosyal hizmet uzmanlarının değil sağlık personelinin görevidir.