Tıbbi Sosyal Hizmet Kapsamı ve Önemi

Sosyal hizmetin temel amacı, insanların refahına katkı yapmaktır ve temel önceliği sosyal adaleti tesis etmektir. Bu hâliyle sosyal hizmet, bireyler, gruplar ve topluluklar üzerinde faaliyetlerini sürdüren uygulamalı bir alandır. Sosyal hizmet, toplumsal değişimi amaçlar ve yoksulluk ve sosyal dışlanma riski altında bulunanlara katkıda bulunacak uygulamaların hayata geçirilmesine yöneliktir. Herhangi bir nedenle toplumsal uyum sorunu yaşayan veya sosyal açıdan iyilik hâli bozulmuş bireylerin ekonomik, sosyal ve kültürel hayata tam katılımlarını sağlamaya odaklı uygulamaları içine alan faaliyetler bütünüdür. Sosyal hizmet, bireylerin toplumsal sağlık hâllerine katkıyı amaçlayan, esenliği temin eden süreçleri tanımlar. İnsanların sosyal anlamda güçlendirilmesi ve toplumsal kaynaklardan yararlanmalarının sağlanmasına yönelik tüm uygulamaları içine alan sosyal hizmet hem teorik hem de uygulama boyutu olan meslek ve akademik bir disiplindir.

Sağlık, insanların fiziksel, zihinsel, ruhsal ve sosyal açıdan tam iyilik içinde olması hâlidir. Görüldüğü üzere sağlık, bireyin sadece hasta olmaması değil bedenen, ruhen toplumsal açıdan kendi yaşamsal faaliyetlerini diğerlerine bağımlı olmadan sürdürebilmesidir. Bireylerin sosyal iyilik hâli denildiğinde toplum içinde onların kimseye gerek duymadan ihtiyaçlarını karşılayabilmesi, ekonomik koşullar ve farklı sosyal şartlarda yaşamını sürdürebilmesi ifade edilmektedir.

Bireylerin sosyal iyilik hâli denildiğinde toplum içinde onların kimseye gerek duymadan ihtiyaçlarını karşılayabilmesi, ekonomik koşullar ve farklı sosyal şartlarda yaşamını sürdürebilmesi ifade edilmektedir. Sağlıklı birey aynı zamanda topluma katkı veren onun için üreten bireydir. Tam iyilik hâlindeki birey, sosyal kaynakları diğerleri gibi kullanan; toplum için yeteneklerini sergileyen ve sosyal işlevlerini yerine getirerek topluma katkı sunan kişidir. Özellikle toplumsal iyilik hâlini önceleyen çok sayıda disiplin ya da uygulama mevcuttur. Sosyal hizmet, tüm uygulama alanlarında toplumsal iyilik hâlini ve her bireyin toplumsal refahını önceler. Diğer taraftan devletler, her bir yurttaşının tam iyilik hâlini korumak ve optimum hizmeti sunmakla yükümlüdür. Bireylerin siyasal, toplumsal, etnik ya da dinî görüşlerinden bağımsız olarak salt insan olmasından kaynaklanan bu hakkı en etkin biçimde kullanmasını sağlamak sosyal devlet anlayışının gereğidir. Bu çerçevede sosyal hizmet uygulamalarının bireysel tam iyilik hâlinin en önemli bileşeni olduğu görülmektedir.

Bireylerin tam iyilik hâlinin ruhsal ve toplumsal açıdan ele alınması ve bu yönde güçlendirici faaliyetler, sosyal hizmet uzmanlarının genel amacıdır. Tıbbi sosyal hizmet, sağlık hizmeti alan bireylerin tam iyilik hâline odaklı olarak ortaya konulan faaliyetleri kapsamında bulundurmaktadır. Sağlık kurumlarında görevli sosyal hizmet uzmanları, savunuculuk, bakım planlaması gibi birey odaklı hizmetler yanında toplumsal kaynaklara hasta ve çevresinin erişmesine yönelik işlevleri de yerine getirmektedirler.

Uluslararası Sosyal Hizmet Federasyonuna (IFSW) göre sosyal hizmet mesleği; insan ilişkilerinde çözüm odaklı yaklaşımı, toplumsal değişimi, insanları güçlendirerek ve özgürleştirerek refahlarını geliştirmeyi destekler. İnsan davranışı ve sosyal sistem teorilerini kullanarak, insanların çevre ile etkileşimde bulunduğu noktalara müdahale eder. İnsan hakları ve sosyal adalet ilkeleri, sosyal hizmet için temel değerlerdir.  

Sosyal hizmet mesleği; hukuk, siyaset, ekonomi, sosyoloji ve psikoloji alanlarıyla ilişki içindeki uygulamalardan oluşur ve uzmanların bu alanda bilgi sahibi olmalarına gerek vardır.

Sosyal hizmet müdahalelerinde bilginin üç kaynağı bulunmaktadır.

1. Teorik bilgi
2. Olgusal bilgi
3. Uygulama bilgisi

Sosyal hizmet uygulamalarını şekillendiren teoriler; gelişim teorileri, psikodinamik teoriler, davranışsal ve sosyal öğrenme teorileri, hümanist teori, sosyal yapılandırmacı teori, sistem teorileri ve eleştirel teoriler olarak sıralanabilir. Bu teorilerin kullanımı, anlaşılması ve uygulanması, sosyal hizmet uzmanının müdahale ve yaklaşım metodunu belirlemesinde en önemli yönlendirici olmaktadır.

Sosyal hizmet sunumunun çerçevesini oluşturan, toplumsal ve kurumsal rolleri belirleyen faktörler olarak olgusal bilgi, yasal düzenleme ve prosedürlerdir. Ayrıca araştırmalardan elde edilmiş bilgiler ve yayınlanmış ikincil istatistikler de olgusal bilgi kabul edilmektedir. Bu bilgiler, müdahalelere yol göstericidir. Mevzuat ve hükûmet politikaları yanında bilimsel yolla elde edilmiş bilgiler de sosyal hizmet uygulamalarında önemlidir. Çünkü sosyal hizmet çalışmalarını etkilemekte ve sıklıkla bunu dikte etmekte; yetkileri, gücü ve görevleri belirtmekte, rehberlik etmektedir.

Sosyal hizmet uzmanlarının öncelikli görevi, toplum içinde ortaya çıkan farklı tür ve çeşitli düzeylerdeki sosyal sorunları çözmektir. Toplumsal kaynaklara çeşitli nedenlerle erişim güçlüğü yaşa­yanların refahını artırmayı amaçlayan sosyal hizmet uzmanları, dezavantajlı olan ya da bazı uygula­malar veya değişen koşullar nedeniyle sosyal açıdan uyum yaşayanlar ile çalışmaktadırlar. Sosyal açıdan desteğe ihtiyacı olanlarla çalışan sosyal hizmet uzmanları, bu kişileri toplum içinde tutmak, onların refahını geliştirmek ve sosyal iyiliklerine katkıda bulunmak amacındadırlar. Sosyal hizmet uzmanları, modern toplumların değişen koşullarının bir sonucu olarak ortaya çıkan, sosyal imkânlardan tam anlamıyla yararlanamayan kişilerin sosyal yaşam içinde kalmalarına yönelik çaba gösteren profesyonellerdir.

Sosyal hizmet uzmanları, bireylerin sosyal işlevselliğini arttırmak için sosyal bakım, sosyal tedavi ve sosyal güçlendirme olmak üzere üç müdahale tipini uygulamaktadırlar.

Sosyal hizmet uzmanları, sosyal güçlendirme müdahaleleri kapsamında sunduğu uygulamalar sorun ortaya çıkmadan belirlenen bir alanda problem olması muhtemel konulara karşı müracaatçıyı güçlendirmeye ve geliştirmeye yönelik adımları kapsamaktadır. Gençlere yönelik spor alanları, yaşlılara yönelik sosyal faaliyet programları, mesleki eğitim uygulamaları sosyal güçlendirmeye yönelik adımlara örnek olarak verilebilir.

Tıbbi sosyal hizmet, sağlık kurumlarında sorunu olan bir bireyin biyo-psikososyal unsurlarını ele alan, onların sorunlarının çözülmesine katkı sunan sosyal hizmet faaliyetleridir. Tıbbi sosyal hizmet alanı hastaların sosyal, kültürel ya da ekonomik olanaksızlıklarından kaynaklanan bilgi eksikliği ve sağlık kurumlarında yaşadıkları sorunlarla ilgilenir. Tıbbi sosyal hizmet, sağlık profesyonellerinin sağlığa yönelik sundukları hizmetlere ilave olarak onların tam iyilik hâline katkı sağlamak için geniş kapsamlı uygulama gereksinimlerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Sosyal hizmetin önemli bir alanı olan Tıbbi Sosyal Hizmet, aynı zamanda Hastane Sosyal Hizmeti olarak da adlandırılmaktadır.

Tıbbi sosyal hizmet uzmanları, bakımevleri, ayakta tedavi kurumları, hastaneler ya da uzun süreli bakıma yönelik diğer kuruluşlarda çalışmaktadırlar.

Sosyal hizmet uygulamalarında ilk uzmanlaşma adımlarının sağlık sektöründe ve tıbbi uygulamalara yönelik olarak atıldığı görülmektedir. Sonrasında eğitim, kolluk, hukuk, iş dünyası ve sanayi alanlarında da uzmanlaşmalar devam etmiştir. Sağlık hizmetinden yararlanan bireyler uygulayıcılar karşısında bazı konularda dezavantajlı konuma sahiptirler ve sağlık alanında sosyal hizmet uygulamalarının profesyonelleşmesinde bu durumun etkisi vardır. Tıbbi sosyal hizmet uzmanları, hastaların veya yakınlarının sağlık hizmetinden yararlanmaları sırasında karşılaştıkları sosyal sorunlara destek vermek, problemlerin üstesinden gelinmesine yardımcı olmak ve tedavinin toplumsal boyutlarına ilişkin sağlık hizmet sunucularına danışmanlık yapmak görevini yerine getirmektedirler. Tıbbi sosyal hizmet uzmanları, hastaların toplumsal ve manevi desteğe ihtiyaçları olduğunda sağlık çalışanları ve ailesi arasında bir tür köprü işlevini de üstlenmektedirler. Hastanelerde psikososyal yardıma ihtiyacı olan hastalara yardımcı olurlar ve ailelerinin gereksinimlerini değerlendirirler. Hasta ve ailelerinin toplumdaki gerekli kaynaklardan yaralanmaları ve koşullarının iyileştirilmesine yönelik müdahalelerde bulunurlar. Tarihsel süreçte hastaların kendi evlerinde tedavi gördüğü dönemlerden hastanelerin kurulmasına, uzmanlık alanlarının gelişmesinden yayılmasına kadar geçen süreçte uygulamalar giderek sosyal ve psikolojik alana doğru kaymıştır. Değişen hastalıklarla birlikte tedavi sürecinde psikososyal faktörler de giderek önemsenmiş ve tıbbi tedaviye destek olabilecek farklı disiplinler, tıbbi uygulamalarda etkin roller üstlenmeye başlamıştır. Tıbbi sosyal hizmet uzmanları da bu çerçevede önemli roller üstlenmişlerdir.

Sağlık alanında profesyonel sosyal hizmet faaliyetlerinin başlangıcı, 1869 yılı olarak kabul edilir ve bu tarihte açılan Charity Organization Societies (Hayır Kurumları Dernekleri), ilk kurumsallaşma çabası olarak görülmektedir. Bu dernekler, 1891 yılında İngiliz Parlamentosuna bir yasa teklifi ile sağlık sektöründe eğitimli sosyal çalışanların görevlendirmelerini istemişler, ilk düzenleyici adım da bu şekilde atılmıştır. İngiltere’de atılan bu adımlarla hastanelerde görevlendirilen bu kişilere “hastane almoneri” adı verilmiştir.

Tıbbi sosyal hizmet alanının ilk uygulamalarındaki iki hedef sağlık yardımlarından haksız biçimde yararlananların engellenmesi, hastaların tedavilerini etkileyen diğer sorunlarla baş edilmesidir.

1. Ücretsiz tıbbi hizmet için sınıflama sistemi,
2. Tıbbi ve gayri tıbbi ihtiyaçların tespiti için aracılık,
3. İhtiyaçların karşılanacağı yardım ve sağlık kaynakları için network oluşturmak,
4. Hastalara ev ziyareti yapılması,
5. Diğer hastaneler için almoner eğitmek ve yetiştirmek.

Türkiye’de sosyal hizmet mesleğinin 1959 yılında Sosyal Hizmetler Enstitüsünün kurulması ile başladığı kabul edilmektedir. Kurulan bu enstitünün organizasyon yapısında Tıbbi Sosyal Hizmetler Şubesine de yer verilmiş; enstitü kuruluşu ile sosyal hizmet uygulaması başlamıştır. Başlangıçta Tıbbi Sosyal Hizmetler Şubesinin kuruluştaki görevi, “sosyal hizmetlerin koruyucu ve tedavi edici tıbbi sosyal çalışmalarını inceleyerek ülkemize uyarlamak” olarak belirlenmiştir. Ardından 1961 yılında Sosyal Hizmetler Akademisi kurulmuştur. Türkiye’de sosyal hizmet mesleğinin başlangıcı ve bu meslekle ilgili çeşitli alanlarda yapılan uygulamaların daha bilinçli olarak geliştirilmesi için önemli bir atılım olmuştur. 1963 yılında ise o tarihteki Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı kapsamında Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü faaliyete geçmiştir.

Tıbbi sosyal hizmet alanındaki kuramlar, sosyal hizmet uzmanlarının konulara bakış açılarını; bireylere, gruplara, topluluklara ve topluma yaklaşımlarını belirlemek, müdahaleleri doğru yürütmek ve koşulları yönetmek boyutunda katkı sağlayan kaynaklardır. Yöntemler, sosyal hizmet uzmanlarının müracaatçılarıyla yaptıkları görüşme ve çalışmalarda görevlerini yerine getirmek ve belirli hedeflere ulaşmak için kullandıkları özgün teknik ve sistemli faaliyetlerdir.

Hastaların yaşadıkları sorunlarda biyolojik, psikolojik ve sosyal sistemler birbiriyle iç içe geçmiş durumdadır ve karşılıklı ilişki içindedir. Biyopsikososyal model, hastanın üç boyutunu da dikkate alması nedeniyle “bütüncül bakış” olarak da adlandırılır. Bu hâliyle hastayı ya da hastalığı sadece tıbbi süreçler içinde değerlendiren bakış açılarından (Tıbbi bakış) ayrılır. Tıbbi bakış açısında hasta laboratuvar bulgularına dayalı olarak değerlendirilmektedir. Tıbbi modelin aksine biyopsikososyal model, sosyal çevrenin hastalıklara ve sağlığın da sosyal çevreye etkilerini irdelemektedir. İnsanların kendi sağlığı için yaptıkları ya da yapamadıkları, hastalık belirtilerini nasıl yorumlayıp önlem aldıkları, tanı aldıklarında nasıl davrandıkları bütüncül bir yaklaşımla ele alınmaktadır. Cinsiyet, etnik köken, sosyoekonomik sınıf ve yaş ile ilişkili olarak insan davranışlarında büyük bir değişkenlik görülmektedir. Bu özelliklerin kombinasyonlarını da dikkate aldığımızda, benzer durumlara tepkileri herkes için aynı sonuçlar çerçevesinden kestirmek oldukça güçleşir.