İSTATİSTİĞİN TANIMI VE TEMEL KAVRAMLAR

Bilimsel araştırma, belirli bir olgular kümesinin niteliği, ortaya çıkış nedenleri ile ortaya çıkardığı sonuçlar konusunda bilgilenme olarak tanımlanabilir.

Araştırma amacının gerçekleştirilmesi için benimsenen genel yaklaşım araştırma yöntemi olarak ifade edilebilir.

İstatistik kelimesi üç farklı anlamda kullanılmaktadır. Birinci anlamda istatistik kelimesi, çeşitli olaylar hakkında toplanan verileri belirtmek için kullanılmaktadır. Örneğin “sağlık istatistikleri” denildiğinde sağlık alanındaki olaylar hakkındaki sayısal veriler anlatılmak istenmektedir. Benzer biçimde “eğitim istatistikleri”, “dış ticaret istatistikleri” ve “bir spor karşılaşmasına ilişkin istatistikler” ifadelerindeki “istatistikler” kelimesi bu anlamda kullanılmaktadır.

İkinci anlamda istatistik kelimesi, çeşitli alanlardaki bilimsel araştırmalardan elde edilen verilerin düzenlenmesi, özetlenmesi, çözümlenmesi ve yorumlanması işlemlerinin gerçekleştirildiği teknikler bütününü ifade etmektedir. İstatistik yöntembiliminin adıdır.

Üçüncü anlamda istatistik, hakkında bilgi elde etmek amacıyla hedeflenen ana kütleden tesadüfi olarak çekilen bir örneklemin aritmetik ortalama, standart sapma, oran v.b. herhangi bir özetleyici değerine verilen addır. Ana kütleden hesaplanan bu özet değerlere “parametre”, örneklemeye başvurulduğunda ise “istatistik” adı verilir.

İstatistik, belirli bir amaca yönelik veri elde etme (derleme), elde edilen verileri işleme, özetleme, çözümleme ve elde edilen sonuçları yorumlama işlemlerinin gerçekleştirildiği teknikler bilimidir.

İstatistik, belirli bir amaç için hakkında bilgi edinilmek istenen birimleri ve bunların oluşturduğu kütleleri inceler. Söz konusu birimler canlı varlıklar, cansız varlıklar ya da “ortaya çıkan durum” biçiminde ifade edilebilecek olaylar olabilir.

İşlevleri açısından istatistik, “betimsel istatistik” ve “çıkarsamalı istatistik” biçiminde iki ana gruba ayrılabilir. İncelenen birimlere ilişkin verilerin elde edilmesi, elde edilen verilerin sayısal yapılarının anlaşılabilmesi amacıyla işlenip düzenlenmesi, tablolar ve grafiklerle görsel olarak sunulması, aritmetik ortalama, standart sapma gibi değerlerle özetlenmesi betimsel istatistiğin konusudur. Buna karşılık örnekleme temeline dayanan çıkarsamalı istatistikte bir ana kütleden tesadüfî olarak seçilen örneklem yardımıyla ana kütle parametrelerine ilişkin tahmin, hipotez testleri ve gelecek dönemlere ilişkin öngörüler yapılır.

İstatistik yığın olayları, yani birbirine benzemeyen, bazı ortak özelliklere sahip olmakla birlikte genelde aralarında önemli farklılıklar da bulunan olayları, konu aldığı için bu tür olayları konu alan çeşitli alanlara uygulanabilmektedir. İstatistik, hangi amaçlar için, hangi verilerin toplanacağını, verilerin nasıl
işleneceğini, çözümleme aşamasında amaca uygun olarak hangi teknik ya da tekniklerin kullanılacağını ve sonuçların nasıl yorumlanacağı konusunda araştırmacıya ışık tutmaktadır. Bu açıdan istatistik çeşitli bilim dallarındaki uygulamalı çalışmalarda yoğun bir biçimde kullanılmaktadır.

Günümüzde hastaneler hizmet üreten işletmeler olarak değerlendirilmektedir. Bu amaçla işletme faaliyetlerinde istatistiksel tekniklerden yoğun bir biçimde yararlanılmaktadır. Örneğin; Hastane işletmesinin bütünü veya hastane bölümleri için faaliyetlerin planlanmasında, Üretilen veya satın alınan mal ve hizmetlerin kalitesi, miktarı, finansal değerler gibi işletme yönetimi için önem taşıyan değerlerin belirlenmesinde, Hasta memnuniyeti, çalışan personelin memnuniyeti veya tükenmişlik durumlarının tespiti, Planlanan hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığının ortaya konulması ve bunların nedenlerini belirlemek üzere başvurulan denetim işlemlerinde istatistikten yararlanılmaktadır.

Araştırmanın amacına uygun olarak incelenen ve hakkında bilgi edinilmek istenen yığın olayların her birine “birim” adı verilir. Birimler canlı veya cansız varlıklar olabileceği gibi ortaya çıkan durumlar (fiili olaylar) da olabilir. Canlı varlıklara insan, hayvan, bitki, cansız varlıklara bina, otomobil, aile, banka, işletme gibi sosyal bir kuruluş, fiili olaylara ise doğum, ameliyat, trafik kazası örnek olarak verilebilir.

Birimler çeşitli açılardan sınıflandırılabilir. 
Birimler öncelikle belirli bir maddi varlığa sahip olup olmamasına göre “maddi birim” veya “maddi olmayan birim” biçiminde sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflama biçiminde birimlerin boyutlarının olup olmaması dikkate alınır. Maddi birim, elle tutulur ve gözle görülür, yani uzunluk, genişlik ve yükseklik boyutlarına sahip olan birimlerdir. Maddi olmayan birim ise boyutları olmayan birimlerdir. Örneğin,
insan, bitki, bina v.b. birimler maddi, doğum, ölüm, hastalık, bir ilaç denemesi gibi birimler maddi olmayan birimlerdir. Birimleri incelendikleri zaman diliminde hazır oluş durumlarına göre de sınıflandırmak mümkündür. Ömür süreleri oldukça uzun olan, dolayısıyla herhangi bir anda incelenebilecek durumdaki birimler “devamlı birim”, çok kısa bir ömür süresine sahip, dolayısıyla ortaya çıktığı anda incelenebilecek birimler “ani birim” olarak sınıflandırılır. Genel olarak maddi birimler aynı zamanda devamlı birimler, maddi olmayan birimler ise ani birimler niteliğindedir. Birimlerin sınıflandırılmasında “doğal birim” ve “doğal olmayan birim” biçiminde bir ayrım da yapılmaktadır. Doğal birim, parçalara ayrıldığında veya birleştirildiğinde birim olma özelliklerini yitiren birimlerdir. Örneğin, deneysel bir çalışmada denek olarak kullanılan bir farenin ikiye bölünmesi durumunda iki canlı fare oluşmaz. Benzer biçimde otomobil, bina doğal birime örnek olarak verilebilir. Doğal olmayan birim ise bir bütün olma niteliğinde olmayan, dolayısıyla parçalandığında ya da birleştirildiğinde birim olma niteliğini koruyan birimlerdir. Bir başka sınıflandırmada birimler “gerçek birim” ve “varsayımsal birim” biçiminde iki kategoriye ayrılabilir. Gerçekte somut olarak var olan birimler gerçek birim, buna karşılık fiili olarak var olmayan ancak kuramsal olarak var olacağı düşünülebilen birimler varsayımsal birim olarak nitelendirilirler. Gerçek birimlerin maddi bir varlığa sahip olması gerekliliği yoktur. Maddi olmayan birimler de gerçek birim olabilir. Ayrıca doğal veya doğal olmayan birimler de gerçek birimdir.

Üzerinde araştırma yapmak amacıyla hakkında bilgi elde edinilmek istenen ve belirli bir tanıma uyan, yani yığın olay niteliğindeki birimlerin tamamının oluşturduğu topluluğa “ana kütle” adı verilmektedir.

Ana kütleyi oluşturan birimlerin aralarında farklılıklar olmakla birlikte biçimsel homojenlik açısından bazı ortak özellikleri bulunmalıdır. Ekonomik, zaman kısıtı, deneysel çalışmalarda birimlerin deforme olması v.b. nedenlerden dolayı her araştırmada hedeflenen ana kütleyi oluşturan birimlerin tamamı
incelenemez. Böyle durumlarda gözlemlemek üzere ana kütleden tesadüfî olarak seçilen birimlerden oluşan ve ana kütlenin doğal bir parçası olan alt kütleye “örneklem” adı verilir. 

İncelenen birimlerin sahip olduğu ve birimden birime farklı değerler alabilen, dolayısıyla birimlerin ayırt edilmesini sağlayan niteliklerine “değişken” adı verilir. Örneğin, insanlar için yaş, cinsiyet, öğrenim durumu, medeni durum, bir bina için inşaat türü, oda sayısı, kullanım alanı, bir hastane işletmesi için yatak sayısı, hizmet verdiği servisler, doktor sayısı v.b. değişken olarak sayılabilir.

Bir değişken kütleyi oluşturan birimlerde çeşitli biçimlerde ortaya çıkabilir. Belirli bir değişkenin birimlerde ortaya çıkış biçimine “düzey” adı verilir. Düzeyler araştırma için verileri (gözlem değerleri, ölçüm sonuçları) oluşturur. Bu anlamda değişken, birimler topluluğunu veriler topluluğuna dönüştüren bir işleve sahiptir. Değişkenler çeşitli açılardan sınıflandırılabilirler. Bu sınıflandırma biçimleri bir araştırmanın istatistiksel olarak tanımlanmasında ele alınacak değişkenlerin belirlenmesinde yararlı olmaktadır.

Düzeyleri sayılarla ifade edilebilen ve matematiksel işlemlere elverişli olan değişkenlere sayısal (nicel) değişken adı verilir.

Düzeyleri sözcüklerle ifade edilebilen ya da sayılarla ifade edilse bile matematiksel işlemlere elverişli olmayan değişkenler sayısal olmayan (nitel) değişken olarak adlandırılır.

Bağımlı (açıklanan) değişken, bir araştırmada özellikle inceleme konusu olan ve başka değişken ya da değişkenler tarafından açıklanan değişkendir.

Bağımsız (açıklayıcı) değişken ise bağımlı değişken üzerinde etkisi araştırılan değişkendir.

Bir araştırmada bağımlı ve bağımsız değişkenler üzerinde etkili olabilecek bazı değişkenler bulunabilir. Bağımlı ve bağımsız değişkenler arasındaki salt ilişkiyi ortaya koyabilmek bakımından bu tür değişkenlerin kontrol altına alınması ya da etkilerinin giderilmesi gerekebilir. Bu tür değişkenler kontrol edilecek (etkisi arındırılacak) değişken olarak ifade edilir.

Bir araştırmada ele alınan belirli bir değişkenin birimlerde ortaya çıkış biçimi olan düzeyler değişkenin ölçülmesiyle belirlenebilir. Ölçme, herhangi bir değişkene ilişkin gözlem sonuçlarının sayı ve simgelerle gösterilmesidir. Birimlerin ele alınan değişken ya da değişkenlerin hangi düzeyine karşılık olduklarının ölçme yoluyla belirlenmesi sonucu sayısal ve sayısal olmayan değerlere ulaşılır. Bilimsel araştırmalarda bu değerler veri (gözlem değeri) olarak isimlendirilir. Bu verilerden yararlanılarak kullanılacak çözümleme tekniklerinin belirlenmesinde değişkenlerin ölçme düzeyi olarak ifade edilebilecek ölçekler önemli rol oynarlar. İstatistiksel araştırmalarda değişkenlere ilişkin elde edilen verilerin matematiksel özelliklerine göre sınıflayıcı, sıralayıcı, aralıklı ve oranlı olmak üzere dört ölçek kullanılmaktadır.

Sosyal bilimlerde bireylerin duyguları, düşünceleri, tutumları, beğeni düzeyleri, kaygıları ile ilgili veriler anket yoluyla toplanmaktadır. Buna bağlı olarak elde edilen veriler genellikle sınıflayıcı ve sıralayıcı ölçme düzeyinde olmaktadır. Likert ölçeği, insanların belirli bir konudaki tavırlarını ölçmek amacıyla geliştirilmiş bir yaklaşımdır. Likert ölçeğinin oluşturulmasında yanıtlayıcılara belirli bir konuya ilişkin çeşitli ifadeler (maddeler) sunulur ve bunlara karşı tavırlarını ifade eden seçeneği işaretlemeleri istenir.