TEMEL ZOOTEKNİK

Damızlıkta kullanılan hayvanların her ikisi de aynı ırktan ise bu erkek ve dişilerin birleştirilmesi ile yapılan birleştirme yöntemine saf yetiştirme denir. Teorik olarak aynı genetik yapıya sahip olan bireylerin birleştirilmesi anlaşılsa da pratikte aynı genotipe sahip bireylerin bulunması ve birleştirilmesi oldukça zor olduğundan pratik olarak saf yetiştirmeyi aynı ırk veya aynı ırktan soy ve hatların kendi aralarında yetiştirilmesidir diyebiliriz. Gelişen teknolojiye bağlı olarak ineklerin aynı ırktan boğaların sperması ile suni tohumlama yöntemi kullanılarak tohumlanması ya da aynı ırktan iki üreme hücresinin laboratuar ortamında bir araya getirilerek oluşturulan embriyonun taşıyıcı annelere aktarılması ile yavru elde edilmesi de birer saf yetiştirmedir. Saf yetiştirmede birbirleri ile akraba olan ya da olmayan erkek ve dişilerin birleştirilmesi yolu seçilebilir. Akrabalar arası birleştirme yolu ile saf yetiştirmeye akrabalı yetiştirme veya kan yakınlığı, aynı ırktan akraba olmayanların birleştirilmesine ise uzak yetiştirme denir. Doğru cevap C’dir.

Birleştirilen bireylerin yakın veya uzak akraba oluşuna göre kan yakınlığı sıkı, yakın ve uzak akrabalı yetiştirme olarak sınıflandırılır. Ebeveynle yavrular, erkek ve dişi tam kardeşler arası birleştirme sıkı ya da tam kan yakınlığı, yavru ile büyük ebeveyn veya baba bir veya ana bir yarım kardeşler arasında yapılan birleştirmeler yakın kan yakınlığı, uzak akrabaların birleştirilmesi ise uzak kan yakınlığı olarak tanımlanır. Doğru cevap B’dir.

Akrabalı yetiştirme bir sürüdeki hayvanları verim özellikleri yönünden homozigot bir örnek hale getirdiğinden taşıdığı genleri iyi olan bir bireyin bu üstünlüğünü yavrularına geçirme ihtimali daha fazla olacaktır. Akrabalı yetiştirme tek başına uygulandığı zaman verimleri etkileyen genlerin oranlarını değiştirmez, heterozigotluğu azaltarak genetik varyasyonun değişmesine neden olur. Heterozigotluğun azalması ise ileri durumda genelde verimlerde bir azalmaya, yaşama gücünde bir düşmeye neden olur. Akrabalı yetiştirme hayvanların üstün özelliklerini belirlemek için en uygun metottur. Ancak akrabalı yetiştirmenin her zaman istenileni vermediği, bazen bünyenin zayıflamasına, döl verimi ve yaşama gücünün azalmasına neden olduğu da görülmektedir. Melez popülasyonlarda seleksiyonla birlikte akrabalı yetiştirme de uygulanırsa önemli özellikler ile ilgili genlerin kısa zamanda homozigotlaşması sağlanır. Bu şekilde istenilen özelliklerin sabitleştirilmesi, yani kendilerinde var olan özellikleri yavrularına güvenle geçirebilen tipler elde edilir. Akrabalı yetiştirme veya kan yakınlığının başlıca etkisi eklemeli olmayan gen etkilerinden etkilenen verim özelliklerinde azalmaya yol açmasıdır. Bu azalmanın en büyük nedeni artan homozigotluğun etkisi ile kötü etkilere sahip resesif etkili gizli genlerin ortaya çıkmasıdır. Doğru cevap C’dir.

Akrabalı yetiştirilmiş hatlar ya da iki ayrı ırk arasında yapılan melezlemelerden elde edilen yavruların verimler ve yaşama gücü yönünden anne ve babalara göstermiş olduğu üstünlük heterozis ya da melez azmanlığı olarak tanımlanmaktadır. Doğru cevap D’dir.

Yaşama gücü ve döl veriminde azalma gibi uzun süre saf ya da akrabalı yetiştirmenin sakıncalı etkilerinden kaçınmak için, sürüye aynı ırkın başka sürülerinden özellikle erkek hayvan getirilerek damızlıkta kullanılır ki bu işleme kan tazeleme denir. Kan tazeleme sadece bir kez yapılır, tekrar dışarıdan kan katımı yoluna gidilmez ve sürü kapalı olarak yetiştirilmeye devam eder. Kan tazeleme aynı ırka ait sürüler arasında yapıldığından saf yetiştirme kapsamında değerlendirilmektedir. Doğru cevap A’dır.

Gelişen dünya nüfusu, artan tüketici istekleri, ekonomik verimlilik gibi değişik nedenlere bağlı olarak; verimi düşük yerli ırkların yüksek verimli bir ırka dönüştürülmesi, iki ya da daha fazla ırkın istenen özelliklerinin yeni bir ırk üzerinde ortaya çıkartılması, et verimi amacıyla elde edilen yavruların hepsinin kasaplık olarak değerlendirildiği ticari amaçlı kullanma hayvanları elde edilmesi ve bir ırkta eksik ya da olmayan bir özelliğin kazandırılması amacı ile iki ya da daha fazla ırktan hayvanların birbirleri ile birleştirilerek melezlenmesi yoluna gidilir. Doğru cevap E’dir.

Çevirme melezlemesi genelde düşük verimli bir ırkın üstün özellikleri olan bir başka ırka dönüştürülmesi amacıyla uygulanır. Çevirme melezlemesi genellikle düşük verimli ırkları yüksek verimli ırklara dönüştürmek amacıyla uygulanır. Pratikteki uygulama alanı ise düşük verimli ama bölgeye adaptasyon kabiliyeti yüksek olan yerli ırkların daha yüksek verimli kültür ırklarına dönüştürülerek hem adaptasyon kabiliyeti yüksek hem de istenen özellikler yönünden yüksek verimli bir ırk elde etmektir. Doğru cevap C’dir.

Kombinasyon melezlemesine Columbia koyun ırkının geliştirilmesi örnek gösterilebilir. Bu ırkın elde edilmesi için Lincoln ve Rambouillet ırkları melezlenmiş ve melezlere uygulanan seleksiyonla Lincoln ırkının etçilik özellikleri, Rambouillet ırkının kaliteli yapağı özellikleri Columbia ırkında bir araya getirilmiştir. Doğru cevap B’dir.

Seleksiyon yöntemleri toplamalı gen etkilerinden yararlanmayı hedeflerken, melezlemeleri de kapsayan özel seleksiyon yöntemleri toplamalı olmayan (dominant ve epistatik) gen etkilerinden yararlanmayı amaçlar. Seleksiyon metotları farklı ırklardan iki hat ya da bir ırkın akrabalı yetiştirilmiş iki ayrı hattı üzerinde uygulanır. Bu hatlar bir yandan saf olarak yetiştirilirken, bir yandan da birbirleri ile melezlenir. Her hattı saf olarak devam ettirecek erkek ve dişiler, diğer hatla melezlenmelerinden üretilen melez yavrularının verim performanslarına bakılarak seçilirler. Bunun gibi iki ırk ya da hat arasında çapraz melezlemeleri ve aynı zamanda saf yetiştirmeyi kapsayan seleksiyon metoduna tekrarlı çapraz seleksiyon denir. Bu seleksiyon yönteminde iki hat arasında melezleme yapılmakla birlikte, sadece hatlardan birinde melez performansa göre seleksiyon yapılırsa buna da tekrarlı seleksiyon denmektedir. Bu seleksiyon metotlarında her iki hattın özel kombinasyon yetenekleri geliştirilmeye çalışılarak elde edilen melezlerde ortalama verim düzeyi melez azmanlığından dolayı zamanla giderek artmaktadır. Doğru cevap D’dir.

Geliştirilecek özellik sayısının fazla olması, özelliklerin bir kısmının kalıtım derecesinin düşük olması, bir karaktere uygulanan seleksiyonun diğer karakterde gerilemeye yol açabilmesi gibi nedenlerden dolayı bir ırkta verim düzeyleri sadece seleksiyonla geliştirilmesi çok uzun süreli ve pahalı bir çalışmayı gerektirir. Melezleme ise yerli ırkların ıslahında daha kısa sürede ve aynı anda birkaç verim özelliğini geliştirmeye imkan tanıyan bir yetiştirme şeklidir. Doğru cevap C’dir.

Uzun süre akrabalı yetiştirilmiş sürülere bir defalık bir başka sürüden hayvan katılması ile yapılan birleştirmeye kan katma ya da kan tazeleme denir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Aynı ırktan akraba olmayan hayvanların birleştirilmesine ise uzak yetiştirme denir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Öz kardeşlerin birleştirilmesinden elde edilen birinci generasyon yavruların ortalama akrabalık derecesi %25’tir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Akrabalı yetiştirilmiş hatlar ya da iki ayrı ırk arasında yapılan melezlemelerden elde edilen yavruların verimler ve yaşama gücü yönünden anne ve babalara göstermiş olduğu üstünlük heterozis ya da melez azmanlığı olarak tanımlanmaktadır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Kan tazeleme sadece bir kez yapılır, tekrar dışarıdan kan katımı yoluna gidilmez ve sürü kapalı olarak yetiştirilmeye devam eder. Doğru cevap A şıkkıdır.

Çevirme melezlemesi genelde düşük verimli bir ırkın üstün özellikleri olan bir başka ırka dönüştürülmesi amacıyla uygulanır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Genel uygulamada beşinci kuşak (G5) yavrular elde edildikten sonra melezleme çalışmaları bırakılır. Doğru cevap D şıkkıdır.

Rotasyon melezlemesi de bir çeşit ticari kullanma melezlemesidir. Pratik olarak ticari hayatta rotasyon melezlemesinde üç farklı ırk kullanılır. Önce iki ırk birleştirilir. Elde edilen melez dişiler diğer üçüncü ırkın erkekleri ile birleştirilir. Bu birleştirmeden elde edilen dişiler birinci ırkın erkekleri ile birleştirilir, bunlardan elde edilen dişiler de ikinci ırkın erkeklerine verilir ve her birleştirmede elde edilen dişiler sırası ile üçüncü, birinci, ikinci ırkın erkeklerine verilerek yetiştirme sürdürülür. Doğru cevap B şıkkıdır.

Değiştirmeli melezlemede dişi hayvanlarda görülen heterozisten yararlanmak amacıyla yapılır. Bu melezlemede iki ayrı saf ırktan erkek damızlıklar dişi anaç materyalle sırası ile birleştirilir. Başlangıçta dişi hayvan materyali iki ırktan birisinin erkekleri ile birleştirilir. Elde edilmiş melezlerin dişileri diğer ırkın erkekleri ile birleştirilir. Bu şekilde elde edilen dişilerin iki ayrı ırktan erkekler ile nöbetleşe birleştirilmesine devam edilir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Türkiye’de Eskişehir Çifteler Harası’nda Rambouillet x Dağlıç melezlemesi ile elde edilen Ramlıç koyun ırkı, kombinasyon melezlemesi ürünü olan yeni bir ırktır. Doğru cevap A şıkkıdır.