TEMEL ZOOTEKNİK

Hayvanlarda hastalıkların oluşmasında genetik yapı büyük önem taşır. Bazı türler çeşitli hastalıklara karşı dirençlidir. Örneğin; iki yerli ırkın hastalıklara karşı direncini karşılaştırmak gerekirse buna en iyi örnek N’Dama sığırı ile Zebu arasındaki fark gösterilebilir. Her iki ırkta yerli ırktır. N’dama sığırı batı Afrikada yetiştirilen bir ırktır. Zebu ise hörgüçlü ve güney Asyada yetiştirilmekte olan bir sığır türüdür. Bu iki sığır kaşılaştırıldığında; N’Dama sığırı sindirim sistemi parazitlerine karşı daha dayanıklıdır. Aynı yerde otladıklarında bile N’Dama sığırlarının barsaklarında daha az parazit olduğu bilinmektedir.

Biyogüvenlik ya da canlı güvenliği hastalık etkenlerinden arınmış ya da en aza indirilmiş bir ortamda hayvanların yetiştirilebilmesi için alınması gereken tedbirlerin tümünü içeren bir tanımdır.

Tarım ve Orman Bakanlığı Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü tarafından yayımlanan Biyogüvenlik Kanunu’nda Biyogüvenlik; insan, hayvan ve bitki sağlığı ile çevre ve biyolojik çeşitliliği korumak için GDO (Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar) ve ürünleri ile ilgili faaliyetlerin güvenli bir şekilde yapılması, Biyogüvenlik sistemi ise biyogüvenliğin sağlanması için yürütülen her türlü faaliyet ile idari, hukuki ve kurumsal yapılanmanın tamamı olarak tanımlanmıştır.

Bilimsel çalışmalar ve pratik saha tecrübelerine göre hayvancılık işletmelerinde hastalıkların ortaya çıkmasında yetersiz biyogüvenlik uygulamaları ile ilgili başlıca faktörler şöyle tespit edilmiştir. • Hayvancılık işletmelerinin başta damızlık işletmeleri olmak üzere diğer hayvancılık işletmelerine çok yakın kurulması, işletmelerin etrafında yeterli biyogüvenlik alanı oluşturulmaması • Fare, sıçan gibi hayvanlar ile yetersiz mücadele • Temizlik ve dezenfeksiyonda yetersizlikler • Yetersiz personel eğitimi, personelin biyogüvenlik uygulamaları konusunda yeterince teşvik edilmemesi • İletişim ve bilgilendirme yetersizliği • Biyogüvenlik ve bakım-yönetim ile ilgili diğer konular hakkında yetersiz kayıtlar • Biyogüvenlik kurallarının yeterince uygulanıp uygulanmadığının denetlenmesinde eksiklikler

Hastalık etkenlerinin işletmeye bulaşmasının önlenmesi için ana ilke personel ve misafir gibi ziyaretçi giriş çıkışı ile ekipman ve araç giriş çıkışını kontrol altında tutmaktır. İşletmelerin giriş ve çıkışlarında insan/personel, ekipman ve araç trafiği kontrol altına alınmalıdır. Ziyaretçilerin tek kullanımlık çizme, tulum, bone vs. kullanması sağlanmalıdır. Ziyaretçilerin hayvanlar ile direk temas etmeleri önlenmeli, yem üretim ve dağıtımı ile ilgili alanlara girmeleri engellenmelidir. İşletmenin/kümesin/ahırın genel kullanıma açık sadece bir tane giriş ve çıkışı olmalıdır. Barınak kapıları önünde, personel giriş dezenfeksiyonu için gerekli tedbirler alınmalıdır.

Aynı çiftlikte sadece bir türden hayvan yetiştirilmelidir. Özellikle kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde hepsi içeri, hepsi dışarı kuralına uyulmalıdır. Yani hayvanlar aynı anda üretime alınmalı, hepsi aynı anda kesime gönderilerek kasaplık olarak değerlendirilmelidir.

Hastalık çıksın çıkmasın genelde her üretim dönemi öncesi hayvan barınakları ve ekipmanlar potansiyel hastalık etkeni taşıyıcısı gibi işlem görerek dezenfekte edilmelidir. Dönemler arasında canlı hayvanların bulunmadığı sırada işletmede yer alan yem siloları, yemlik ve suluk sistemi temizlenerek dezenfekte edilmelidir. Suluk sisteminden en son temiz su geçirilerek dezenfektan kalıntılarından temizlenmelidir. Hastalığa karşı etkinliği ispatlanmış dezenfektanlar kullanılmalı, dezenfektan seçiminde mevsim sıcaklığı ve rutubet dikkate alınmalı, bazı dezenfektanların düşük sıcaklıkta yeterince etkili olmadığı unutulmamalı, dezenfektanlar etkili konsantrasyonda ve sürede kullanılmalıdır. Hastalık çıkması durumunda hasta hayvanlar bölge dışına çıkartılmamalı, enfekte hayvanların bulunduğu bütün alanların temizlik ve dezenfeksiyonu sağlanmalıdır.

Fizyolojik stres etkenleri; günümüzde özellikle çiftlik hayvanları yüksek verim elde etmek amacıyla yetiştirilmektedir. Süt sığırlarında yüksek süt verimi veya tavuklardaki yüksek yumurta verimi de birer stres etkeni olarak değerlendirilir. Yaşamsal fonksiyonların değişmesine dönük olarak gerçekleşen her türlü etki stres etkeni olarak değerlendirilir. Bu açıklamadan yola çıkacak olursak, yüksek verim de hayvanlarda normal yaşamsal fonksiyonları az yada çok değiştirir. Bu sebepten dolayı verim düzeyide bir fizyolojik stres etkenidir.

Sıcak stresi ile baş etmek amacıyla ‘Bakım besleme koşulları’ da oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Bu amaçla yüksek verim kabiliyetlerine sahip hayvanlara verilen yemlerin özellikleri yaz aylarında farklı kış aylarında farklıdır. Özellikle yaz aylarında sıcak stresi etkisi altındaki hayvanların daha fazla su tüketmeleri ve daha fazla terlemelerinden dolayı yem içeriklerinin düzenlenmesinde dikkat edilmesi büyük önem taşımaktadır.

Hayvanlarda hastalıkların oluşmasında genetik yapı büyük önem taşır. Ayrıca bazı türler çeşitli hastalıklara karşı dirençlidir. Diğer bazı türler ise bir hastalığı tolere edebilir. Hastalıklara karşı dirençli olan türlerde bir hastalık etkeninin barınması mümkün olmaz dolayısıyla hastalık oluşmaz. Hastalığın tolere edilmesi durumunda ise; hastalık etkeni hayvanın vücudunda mevcuttur ancak hastalık belirtilerini göstermez. Ayrıca hastalık etkenleri hayvanın normal yaşamsal fonksiyonlarında çok önemli bir değişikliğe neden olmaz.

Adaptasyon, hayvanların herhangi bir çevre koşulundaki olumsuzluklardan en düşük düzeyde etkilenerek yaşamlarını devam ettirebilmeleri ve yavru verebilmeleri olarak tanımlanır.

Çevresel etkilere karşı hayvanların vücutlarında da bazı değişiklikler ortaya çıkmasına aklimatizasyon denir. Aklimatizasyon uyum yeteneğine göre nispeten daha uzun sürelidir.  Sürekli güneş altında kalan bir hayvanın derisinin koyulaşması aklimatizasyona örnek verilebilir.

Çevresel etkilerden daha az etkilenmeleri ve yaşamlarını sürdürebilmeleri için hayvanların genetik yapılarındaki değişim adaptasyondur.

Bir hayvanın belirli bir çevre koşuluna adaptasyonun sağlayabilmesi için o koşulda beslenebilmesi, sağlıklı yaşaması, hastalık etkenlerine karşı dayanıklı olması ve iyi üreme yeteneğinde olması gereklidir.

Hayvanlarda fizyolojik fonksiyonların ve davranışlarının değişmesine neden olan etkenlere maruz kalınması durumuna stres denir.

Metabolik stres etkenleri; bu çeşit etki daha çok hayvanların beslenme durumları ile alakalıdır. Bir ineğin verilen yemi tam olarak sindirememesi metabolik stres kaynağıdır.

Hayvanların vücut sıcaklıklarını belirli düzeylerde tutabilme yeteneğine homioterm denir. Genellikle bu aralık; 5 - 25 °C arasındadır.

Homioterm hayvanlardan en iyi düzeyde verim elde edilebilmesi ve yaşamlarını sürdürebilmeleri için çevre sıcaklılığının belirli aralıklarda olması gerekir. Çevre sıcaklığındaki bu değişim türlere göre farklılık göstermekle birlikte genellikle bu aralık; 5-25 °C arasındadır.

Sıcak stresinin üstesinden gelmek için barınak koşullarında ve bakım besleme koşullarında yapılan düzenlemeler geçici yöntemlerdir. Ancak genetik çalışmalar ile yeni çeşit bir ırk geliştirilmesi sayesinde sıcaktan daha az etkilenen, yüksek verim kabiliyetini en zor koşullarda bile sürdürebilen bir ırk elde edilmesi hem daha karlı hem da kalıcı etkisi olan bir uygulamadır.

Biyogüvenlik ya da canlı güvenliği, hayvanların hastalık etkenlerinden arınmış ya da en aza indirilmiş bir ortamda yetiştirilebilmesi için alınması gereken tedbirlerin tümünü içeren bir tanımdır.