TEMEL ZOOTEKNİK

Çiftlik hayvanları üzerinde hayvan refahı ile ilgili yasal düzenlemeler Avrupa Birliği ülkeleri başta olmak üzere Dünya genelinde daha çok yumurtacı tavuklar, sığırlar ve domuzlar üzerinde yoğunlaşmıştır.

Apartman tipi ya da merdiven basamağı (Kaliforniya tipi) gibi geleneksel kafeslerde yumurtacı tavuk bakımının yasaklanması ile derin altlık, ızgara-altlık, tamamı ızgara gibi önceleri yaygın olarak kullanılan barındırma sistemleri ya da kuşluklu (aviary), tünekli (perchery), modifiye kafes (tünek, eşinme alanı, folluk ile zenginleştirilmiş) gibi yeni alternatif sistemler ya da tüketici tercihine bağlı olarak serbest dolaşımlı (free-range) üretim sistemlerinde sofralık yumurta üretimi yapılmaya başlanmıştır.

Türkiye’de Çiftlik Hayvanlarının Refahına İlişkin Yönetmelik 2011 yılında çıkartılmıştır.

Kümes zeminine en az 5-7 cm kalınlıkta, odun talaşı gibi altlık malzemesi serilmeli, kümes rutubeti % 50-70 aralığında olmalıdır. Kesimden bir hafta öncesinden kesintili aydınlatma programları ya sonlandırılmalı ya da karanlık süre azaltılmalıdır. Kapalı kümeslerde tek bir kümeste toplam hayvan sayısı 30.000, free-range sistemde 15.000’i geçmemelidir.

Doğal üretim organik üretimden farklı olup, organik üretim gibi tanımlanmış, sınırları çizilmiş bir yapısı yoktur. Aynı zamanda sertifikalandırma da gerektirmez. Doğal üretimin esası hayvanların genelde doğal çayır-meradan yararlandığı, hormon, antibiyotik ve renk maddesi gibi sentetik maddelerin kullanılmadığı, elde edilen ürünlerin en az düzeyde işleme tabi tutulduğu, tercihen lokal yerli ırkların kullanıldığı üretim yöntemidir. Yerli ve lokal köy tavuklarının entansif tarımın yapılmadığı doğal çayır-meralarda ek yemleme yapılmadan ya da sadece arpa, buğday gibi hububat ilavesi ile beslenerek üretilen yumurtalar doğal üretime güzel bir örnektir.

Türkiye’nin en büyük organik süt üretim işletmeleri Gümüşhane ve Çanakkale ‘de mevcut olup, Türkiye organik süt ve süt ürünleri üretimin tamamına yakınını gerçekleştirmektedirler.

Avrupa Birliği ülkeleri içinde en fazla organik ürün ekim alanına sahip ülke İspanya, İtalya ve Almanya’dır.

Çiftlikte üretim aşamasında fonsiyonel gıda üretimi daha çok yumurta üretiminde uygulanmaktadır. Yumurtanın içindeki bazı besin maddelerinin düzeyleri tavukların yemlerine eklenen maddeler ile artırılabilmekte ve o besin maddeleri yönünden zenginleştirilmiş fonksiyonel yumurta üretilebilmektedir. Bunlardan en yaygın olanı Omega n-3 yağ asidi ile zenginleştirilmiş yumurtalardır. Omega n-3 yağ asidi en fazla soğuk sularda yaşayan yağlı balıklar ve keten tohumu, ceviz ve semizotunda bulunmaktadır. Omega n-3 yağ asidi en fazla soğuk sularda yaşayan yağlı balıklar ve keten tohumu, ceviz ve semizotunda bulunmaktadır.

Hayvanlara rahatça ve doğal olarak durabilecekleri, kolayca yatabilecekleri, dönebilecekleri, gerinme ve kanat çırpma gibi tüm doğal pozisyonları alabilecekleri şekilde yerleşim yoğunluğu sağlanmalıdır. Bir yaşın üzerindeki boğalar açık gezinti alanlarına rahatça erişebilmelidir. Besi hayvanları yaşam sürelerinin 1/5’ini geçmemesi şartı ile kontrol kuruluşunun gözetiminde kapalı barınaklarda tutulabilir.

Hayvanların bulundukları ortamda mevcut çevresel etkilere karşı korku, hastalık düzeyinde artış gibi tepkisel reaksiyonlar olarak tanımlanan hayvan refahı; çiftlik hayvanları için kendilerine sağlanan barınak, besleme ve bakım-yönetim faktörlerine karşı gösterilen reaksiyonlar ya da yaşam kalitesi olarak tanımlanabilir.

Kümeslerde hava ve altlık kalitesini kontrol altında tutmak için, yeterli havalandırma, uygun altlık, uygun barındırma yoğunluğu sağlanmalı, yeterli havalandırma için kümes yüksekliği en az 3 m olmalıdır.

Gıda üretiminde “önleyici yaklaşım” ilkesine göre geliştirilmiş en önemli sistematik yaklaşım HACCP olarak isimlendirilen “Tehlike Analizi Kritik Kontrol Noktaları” dır. Öngörü ilkesine dayanan bu yaklaşım; bir gıda işletmesinde farklı üretim aşamalarında ortaya çıkabilecek tehlikelerin belirlenip analiz edilmesine, ortaya çıkabilecek bu tehlikelerin önlenmesi için gerekli faaliyetlerin belirlenmesine, belirlenen bu faaliyetlerin etkili bir şekilde uygulamaya konulup konulmadığını izlemeye yarayan bir yöntemdir.

Doğal üretim yöntemleri hayvanların doğalarına ve fizyolojik ihtiyaçlarına uygun ortamlarda barındırılıp beslendiği, başta genetik canlı materyal ve beslenme olmak üzere, moda ve entansif üretimin bir sonucu olarak ortaya çıkan uygulamalardan önemli düzeyde farklılıklar gösteren alternatif bir üretim yöntemidir. Doğal üretim organik üretimden farklı olup, organik üretim gibi tanımlanmış, sınırları çizilmiş bir yapısı yoktur. Aynı zamanda sertifikalandırma da gerektirmez.

Organik üretimde hayvanların genetik yapısı değiştirilemez ve gen mühendisliği yolu ile hayvan ıslahına izin verilemez. Kuyruk kesme, gaga kesme, tüy yolma gibi işlemler yapılamaz. Kastrasyon ve boynuz köreltme sertifika kuruluşunun onayı ile yapılabilir. Hayvanların bağlı olarak tutulması yasaktır. Ancak emniyet ve hayvan sağlığı açısından gerekli ise büyükbaş hayvanlar iyi aydınlatılmış ve havalandırılmış barınaklarda düzenli olarak gezdirilmek suretiyle bağlanabilirler.

Organik üretimde hayvanlar fizyolojik ihtiyaçlarına uygun düzenlenmiş ve sertifikalı hammaddelerden üretilmiş organik yemler ile beslenmelidir. Genel olarak organik hayvansal üretim organik yem bitkileri üretimi ile birlikte düşünülmelidir. Sığır, koyun ve keçi yemleri en azından %60 oranında silaj, çayır-mera otları içermelidir. Organik hayvancılık yapacak işletmenin serbest otlatma alanına sahip olması önemlidir.

Organik üretimde koruyucu hekimlik ön planda olup, hayvanlara sağlıklı yaşam koşulları temin etmek esastır. Organik üretimde ilaç kullanımında bitki alıntıları ve bitki özleri gibi bitkisel ilaçlar, bitki, hayvan ve mineral kaynaklı maddeler, eser maddeler ve ürünleri kullanmaya özen göstermelidir. Bunların yetersiz kaldığı durumlarda kimyasal kökenli ilaçlar kullanılmalıdır. Veteriner ilaçları kullanılacağı zaman teşhis, tedavi süresi gibi hastalıkla ilgili bilgiler kayıt altına alınmalı, hayvanlar pazarlanmadan önce kontrol kuruluşuna bildirilmelidir. Koruyucu amaçla sentetik maddeler ve antibiyotikler kullanılamaz.

Gıdaların besin öğelerince zenginleştirilmesi, günümüzde yetersizliklerin önlenmesinde en etkin çözüm yollarından biri olarak değerlendirilmektedir. Endüstrileşmiş toplumlarda beslenme yetersizlikleri, gıdaların zenginleştirilmesi yöntemiyle çözümlenmiştir. Zenginleştirme çalışmaları kapsamında gıdalara vitaminler, mineraller, aminoasitler gibi çeşitli besin öğeleri katılmakta ve ürünler fonksiyonel hale getirilmektedir. Zenginleştirilmiş üründe besin öğeleri dengesinin bozulmaması büyük önem taşımaktadır.

Özellikle 2007 yılından sonra süt fiyatlarındaki düşmeye bağlı dişi hayvanların kontrolsüz bir şekilde kesilmesi ile kontrolsüz hayvan hareketleri hayvan arzını düşürerek et fiyatlarında belirgin bir artışa neden olmuştur. Bu üretici açısından avantajlı gibi görünse de ucuz ve kaliteli damızlık ve besi hayvanı temininde sıkıntıya düşülmüştür. Bunun sonucu olarak 2010 yılı sonunda 2011 yılını da kapsayacak şekilde yıllardır izin verilmeyen et ve kasaplık canlı hayvan ithalatı belirli kurallar çerçevesinde serbest bırakılmıştır

Bu alanda Türkiye genelde dışa bağımlıdır. Tavukçuluk alanında yerli aşı üretimi yapılmazken, büyük ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde yapılan yerli aşı üretimi ihtiyacı karşılamaktan uzaktır. Genelde Türkiye’ de aşı ve ilaç hammaddesi yönünden dışa bağımlılık yaşanmaktadır. İlaç ve aşı üretimi ile koruyucu hekimlik alanına yapılacak yatırımlar ekonomik verimliliği yüksek alanlardır.

Normalde hayvanlar bulundukları ortamda uzun süreli aç ve susuz bırakılmamalı, fizyolojik durumlarına ve davranışlarına uygun ve rahat barındırma koşulları sağlanmalı, ağrı, yara ve hastalıklar ile bunlara neden olabilecek hazırlayıcı faktörlerden uzak olmalı, eşinme, tüneme, kanatlarını yeterince açma gibi doğal davranışlarını sergileyebilmeli, korku ve stresten uzak olmalıdırlar. Hayvan yetiştiriciliğinde bu beş temel koşul hayvanların beş temel özgürlüğü olarak tanımlanmaktadır. Bütün çiftlik hayvanlarının bulundukları ortamda iyi beslenmeleri, iyi barındırılmaları, sağlıklarının yerinde olması ve doğal davranışlarını rahatlıkla, hiçbir kısıtlama olmadan yaşayabilmeleri sağlanmalıdır. İyi beslenme ile ilgili olarak hayvanların uzun süreli aç ve susuz kalmamaları sağlanmalıdır. Hayvanların iyi beslenip beslenmediklerinin en önemli göstergesi vücut kondisyon skoru olup, hayvanın yaşı, üretim yönü ve fizyolojik durumuna göre uygun kondisyonda olmalıdır. Hayvanların uzun süreli susuz kalmaması ile ilgili olarak sürekli su sağlanması yanında, sulukların arızalı olup olmaması, yeterli sayıda olması gibi konular önemlidir. Hayvanların iyi barındırılmaları ile ilgili olarak barınakta kolay hareket etme yanında, hayvanın üretim yönü ve davranışlarına uygun olması, dinlenme ve gezinti alanlarının rahat olması, yeter sıcaklıkta olması gibi faktörler önemlidir.