TEMEL YEM BİLGİSİ VE HAYVAN BESLEME

Bitki kartlaştıkça içerisindeki selüloz miktarı
artmakta ve dolgu maddesi özelliği kazanmaktadır. Rasyonda dolgu maddesinin
uygun miktarda bulunması düzenli bir sindirim ile mekanik doyumun sağlanması için gereklidir. Mide-bağırsak kanalının belli oranda yemle dolması anlamına
gelen mekanik doyum beslenme fizyolojisi bakımından fizyolojik doyum kadar
önem taşır. Rasyonda dolgu maddesi yetersizliği durumunda öncelikle yem maddeleri sindirim kanalından hızlı geçer ve bu durumda besin maddeleri yeterince
değerlendirilemez. Aşırı derecede dolgu maddesi yetersizliğinde ise hayvanların
altlıklarını yemek, tahtaları kemirmek ve yemliklerini kemirmek suretiyle dolgu
maddesi ihtiyacını karşılamaya çalıştıkları görülür. Rasyonda dolgu maddesinin
gereğinden fazla olması durumunda, sindirim bozukluğu, yemlerin iyi değerlendirilmemesi, besin madde gereksiniminin tam olarak karşılanamaması sonucu
fizyolojik açlığın şekillenmesine neden olur. Dolgu maddesince zengin yemler samanlar, kavuzlar, kabuklar, kes’ler ve diğer kaba yemlerdir.

Ot yiyen hayvanların (herbivores) yaşama payı ihtiyacı kaba yemlerle sağlanabilir. İşletme yemleri olarak nitelendirilen kaba yemler sığır, at, koyun ve keçilerin beslenmesinde önemli rol oynamaktadırlar. Kaba yemler, genel olarak enerjiyi düşük, fakat selülozu yüksek düzeyde içeren ve dolgu (balast) maddesi özelliği taşıyan yemlerdir. Hayvan beslemede kaba yemler basit olarak; yeşil yemler, kök ve yumru yemler, konserve yemler ve dolgu maddesince zengin yemler adı altında sınıflandırılabilir.

Yeşil yem bitkilerinin bileşimini ve kalitesini (besleyici değerini) etkileyen en önemli faktörlerden biri vejetasyon dönemidir.

Fotosentez: Düşük enerjili bileşiklerden yüksek enerjili organik bileşiklerin üretilmesi.

Yeşil yemler, yem bitkilerinin henüz gelişme dönemini (vejetasyon) tamamlamamış bol yapraklı döneminde sap, yaprak, filiz ve çiçeklerini üzerinde bulunduran ve hayvanlara otlatılarak ya da biçilerek yedirilen yemlere denir. Yeşil yemler; çayır ve meralar, baklagil yeşil yemleri, buğdaygil yeşil yemleri ve diğer yeşil yemlerden oluşur.

Buğdaygil, baklagil ve diğer familyaları içeren yem bitkileriyle örtülü yeşil alanlara çayır ve mera adı verilir. Ot yiyen hayvanların kaba yem ihtiyacının büyük bir kısmı doğanın meydana getirdiği çayır ve mera alanlarından sağlanmaktadır. Örneğin Amerika’da çiftlik hayvanlarının tükettiği yemin % 44’ü bu alanlardan sağlanır. Ülkemizde bu rakam % 33 kadardır.

Çayır ve meraların kalitesini etkileyen birçok faktör vardır. Bunlar sırasıyla; vejetasyon dönemi, bitki türü, iklim, otlatma şekli, toprağın yapısı ve gübrelemedir. Yeşil yem bitkilerinin bileşimini ve kalitesini (besleyici değerini) etkileyen en önemli faktörlerden biri vejetasyon dönemidir. Bitkilerde vejetasyon dönemi ilerledikçe yapısal karbonhidratların (selüloz, hemisellüloz ve lignin) miktarı artar, buna karşılık protein, mineral, vitamin, enerji ve diğer organik maddelerin miktarı ile sindirilme derecesi düşer.

Baklagil yeşil yemleri gerek hayvan ve gerekse toprak verimini arttıran bitkilerdir. Bunlar, buğdaygil yeşil yemlere göre daha besleyici ve birim alanda daha
fazla ürün veren yemlerdir. Baklagiller protein, kalsiyum ve karoten yönünden
buğdaygil yeşil yemlere göre daha üstündür ve daha lezzetli yemlerdir. Diğer yandan bu yemler köklerinde bulunan bakteriler vasıtasıyla havanın serbest azotunu toprağa bağlarlar. Böylece toprağı azot bakımından zenginleştirirler. Baklagil otları köklerinin yardımıyla toprak erozyonunun kontrolünde de rol oynamaktadır. Ülkemizde en fazla yonca, korunga, üçgül ve fiğ gibi baklagiller kültür yem bitkisi olarak önem taşımaktadır.

Yerde kurutma, en basit kurutma şeklidir. Bu yöntemde yeşil bitkiler biçildiği
yerde kurutulur. Güneş ışınları etkisiyle bitkinin kapsadığı su miktarı % 12-15’e
kadar düşürülür. Su miktarının % 15’in üzerinde bulunması halinde özellikle kolay sindirilebilen besin maddelerince zengin bitkilerde bozulma çok kısa sürede
meydana gelir. Dolayısıyla iyi kurutulmadan depo edilen ot yığınlarında önemli
miktarda besin maddesi kaybı söz konusu olacaktır. Özellikle yağışı bol bölgelerde yeşil bitkilerin yerde doğal yöntemle kurutulması pek güvenli değildir. Bu yöntemle kurutma sonucu oluşan besin maddeleri kaybını önlemek ya da asgari düzeye indirmek amacıyla sehpada kurutma yöntemi gerçekleştirilir.
Biçilen otların yağmurun her türlü zararından mümkün olduğu kadar korunması, rüzgar ve hava akımı etkisiyle sağlanmış olur. Yağmur bitkinin tamamını
ıslatmaz, daha çok üzerinden akar. Güneş ve rüzgar sehpada kurutulan yeşil bitkilerin geniş bir yüzeyine etkili olduğu için kuruma daha hızlıdır. Ayrıca bitkilerin iç kısımları iyi bir şekilde havalandırıldığından fermantasyona bağlı kayıp miktarı da azalır. Sehpada kurutulacak otların biçimi için havaların düzelmesini beklemeye gerek olmadığı için bitki vejetasyonun en uygun zamanında biçilir. Bu yöntemle kurutulan otun yığılmadan dolayı kızışma tehlikesi daha azdır. Mekanik zedelenme sonucu bitkide meydana gelebilecek yaprak kaybı da düşük düzeyde olur.

Kuru ot elde edilmesinde besin maddeleri kayıplarının azaltılması amacıyla
aşağıda belirtilen hususlara özen gösterilmelidir:
• Yeşil bitkiler erken biçilmelidir.
• Uygun hava koşulları seçilmelidir.
• Yeşil bitkilerin su miktarı azaltılmalıdır.
• Bitki sapları yumuşaklığını korumalıdır.
• Bitki yabancı ve zararlı maddelerle karışık olmamalıdır

Çok iyi kaliteli kuru ot çeşitleri hayvanlar tarafından istekle tüketilir ve kolay
sindirilir. Bu özelliği taşıyan otlar hayvanlarda enerji ve besin maddeleri ihtiyacının önemli bir bölümünü karşılar. Başka bir ifade ile hayvanlara verilecek konsantre yem miktarının azaltılmasında etkili olurlar.
Kuru otların besin değeri doğal hallerine göre genelde daha düşüktür. Bu kalitenin tarlada biçim sırasında başladığının bir göstergesidir. Kalite belirlenmesinde elde edilen otun bitki türü önem taşımakla birlikte, bir madde içeriğinin kimyasal yöntemlerle belirlenmesi de dikkate alınması gereken bir noktadır. Kuşkusuz bir otun değerliliğinin belirlenmesinde onun ham selüloz miktarı önem taşımaktadır. Bitkinin kaliteli kısmını oluşturan yaprağın sap ve gövdeye oranının fazla olması, otun kaliteli olduğunun bir göstergesidir. Elde edilen otun kendine has parlak yeşil renge sahip olması, fiziksel yöntemlerle kalitenin belirlenmesinde rol oynayan en önemli kriterlerdendir. İyi kaliteli kuru ot hoş bir kokuya sahip olmalıdır.
Yumuşak ve esnek özelliğe sahip olmak kuru ot çeşitlerinin erken biçildiğinin, diğer bir deyişle besin maddeleri yoğunluğunun yüksek olduğunun bir göstergesidir.
İyi kaliteli ot içinde yabancı madde çok az miktarlarda bulunmalıdır. Kaliteli
otlarda yabancı ot, zehirli maddeler ve toprak benzeri maddelerin çok az miktarlarda bulunması gerekir.
Kaliteli kuru ot, vejetasyonun en uygun olduğu dönemde biçilen bitkinin, uygun şekilde kurutulması ile elde edilir. Kuru otun yem değeri kaliteye göre değişir.
Hayvan tarafından tüketilen otun ne kadarının et, süt, yapağı, döl verimi ve işe
dönüşeceği kaliteye bağlıdır.

Silaj yapımı kuru ot elde etmeye göre daha masraf­lı bir uygulama olduğundan silajık yemin seçiminde silajı kolay yapılan (mısır hasılı silajı) bitkiler tercih edilmelidir. Silajlık yemin kimyasal komposizyonu: Silaj yapılacak yemde kimyasal komposizyon son derece önemlidir. Bu anlamda bir yemin kolay eriyebilir karbonhidrat içeriği ne kadar yüksekse o oranda silajı kolay yapılmaktadır

Silajın avantajlarını şu şekilde belirtebiliriz:
• Silaj yemlerde besin madde kaybı minimum seviyededir.
• Kötü hava koşullarında daha iyi kaliteli yem elde edilir.
• Yeşil yemlerin bulunmadığı kış aylarında, kurak geçen yaz aylarında ve hatta meranın yetersiz kaldığı durumlarda hayvanlara kaliteli, ucuz ve özsu
bakımından zengin yem yedirme olanağı sağlanır.
• Kurutuldukları zaman hayvan tarafından yenilemeyecek kadar sertleşen
yemler, silolandığında daha yumuşak bir hal alır ve sevilerek tüketilir.
• Fermantasyon sırasında yeşil yemler tazeliğini ve yumuşaklığını koruduğundan lezzetli ve hoş kokuludur ve hayvan tarafından istekle tüketilebilir.
• Silaj yemler her dönüm araziden maksimum verim alma olanağı sağlar
• Silajın depolanması kuru ota nazaran daha kolaydır ve her kg kuru madde
için daha az alana gereksinim vardır.
• Tarla erken boşaltılır, dolayısıyla ikinci bir ürün ekimine hazırlanabilir.
• Yangın tehlikesi yoktur.
• Silo yemi usulüne uygun elde edildiğinde, uzun süre değerini kaybetmeden
saklanabilir. Dolayısıyla iyi bir yedek yem olarak işletmede tutulabilir.
Silajın dezavantajları ise şu şekilde ifade edilebilir:
• Kaliteli bir silo yemi üretimi için silo adı verilen yapılara ihtiyaç duyulur.
• Silo yemi güneşte kurutulan ota göre daha az D vitamini içerir.
• Yüksek düzeyde su kapsadığından aynı miktar kuru maddenin servisi için
3-4 misli daha fazla işçilik gerektirir.
• Silolama sırasında özellikle silajı zor yapılan yem bitkilerine katkı maddesi
ve prezervatif (koruyucu madde) kullanmak gerekir. Bunlar da ekstra masraf oluşturur.

Pancarın, şeker pancarı ve hayvan pancarı olmak üzere iki varyetesi vardır.
Bunlardan hayvan pancarı iri köklü, bol ürün veren ve düşük kuru maddeye sahip iken, şeker pancarı daha küçük köklü, kuru maddesi yüksek ve şeker bakımından zengindir. Hayvan pancarı, şeker pancarına göre düşük düzeyde şeker içerir. Hasat edildikten sonra bir süre bekletildikten sonra hayvanlara yedirilmelidir. Hayvanlara aşırı miktarda hayvan pancarı verilecek olursa, sindirim sisteminde bozukluklar, hipokalsemi hatta ölümler görülebilir. Sindirim sisteminde meydana gelen bozukluk muhtemelen köklerin yüksek düzeyde şeker içeriği nedeniyledir. Rumene fazla miktarda şeker alınması durumunda şekere eğilimi olan bakteriler ortamda ağırlık kazanır, bu durum diğer bakterilerin azalmasına neden olur.

Ülkemizde en fazla yonca, korunga, üçgül ve fiğ gibi baklagiller kültür yem bitkisi olarak önem taşımaktadır.

Önemli olanları arpa, mısır, yulaf ve çavdar hasıllarıdır.

Kurutma, yeşil yemlerin kapsamlarında bulunan fazla suyun uçurulması şeklinde tanımlanabilir.

Bu yöntemle kurutma sonucu oluşan besin maddeleri kaybını önlemek ya da asgari düzeye indirmek amacıyla sehpada kurutma
yöntemi gerçekleştirilir.

Yeterli düzeyde kuru madde (%30-40) içeren yeşil yemlerin biçildikten sonra anaerob koşullarda saklanması sonucu elde edilen
fermente yemlere silaj yemi,

Silolaması en zor olan yemler: Yonca, korunga ve fiğ.