Yangın Güvenliği Kavramı

Yapının işlevi, konstrüksiyonun yanabilir olması, planlama hataları, yapının yangın yükü, dikkatsiz malzeme seçimi, döşeme ve son kat malzemeleri, yanıcı malzemelerin göz ardı edilen davranışları (cila vb.), işçilik ve detaylandırma hataları gibi birçok etmen yangının oluşumda risk taşımaktadır. 

Konstrüksiyonun yanabilirliği, planlama hataları, yapının yangın yükü, yapının konumu, çevre yapılarla olan ilişkisi, yapının işlevi, kullanıcı sayısı ve kullanıcıların fiziksel özellikleri, yetersiz ya da işlemeyen çıkışlar, geç kalan alarm sistemi, kusurlu ya da eksik tasarlanmış havalandırma sistemi, otomasyonun tam çalışmaması, dikkatsiz malzeme seçimi, donatıların ve dekorasyon malzemelerinin bilinçsiz seçilmesi, döşeme ve son kat malzemeleri, işçilik ve detaylandırma hataları, yangın anında bilinçsiz davranışlar gibi pek çok etken yangının oluşmasından sonra yaşanacak olan tahribatı ve sonuçları daha ağır hale getirebilir. 

Yapılarda yangın riskinin gerçekleşmesi durumunda boyutlarının sınırlandırılmasına yönelik önlemler olup, binaların tasarım aşamasında başlamakta ve yapıdaki pencere büyüklüklerinden, mekânların birbirine göre konumlandırılmasına, çıkışların, kaçış yollarının boyut ve özelliklerine, kullanılan malzemelerin seçimine kadar pek çok tasarım değişkenini etkilemektedir. Pasif yangın güvenlik önlemleri yapının işlevine, yüksekliğine, alanına, konumuna, kullanıcı sayısına ve kullanıcıların fiziksel özelliklerine
göre yapılarda uygulanan önlemlerin genel adlandırılmasıdır. 

Aktif yangın güvenlik önlemleri ise yapı tamamlandıktan sonra kurulan algılama, uyarı ve söndürme sistemleri gibi genellikle mekanik savunma ve önleme sistemleridir. Bunlar, yangın başlangıçlarının bulunmasını sağlayan ısı, duman, alev ve gaz dedektörleri gibi algılayıcılar, yangın başlangıçlarını ses çıkararak ve/veya ışıklı olarak kullanıcılara haber veren erken uyarı sistemleri ve yangını kontrol altında tutan söndürme sistemlerinden oluşmaktadır.

Pasif yangın güvenlik önlemlerinde esas amaç, yangının çıkmasını engellemek ve/veya çıkan bir yangının yayılmasını önleyerek insanların güvenli bir bölgeye kaçmaları ve yangına müdahale için gerekli süreyi ve uygun ortamı sağlamak; aynı zamanda da maddi kaybı asgari düzeyde tutmaktır. Bu bağlamda pasif yangın güvenlik önlemleri iki grupta ele alınmaktadır:

Yangın riskini sınırlamaya yönelik eylemler; yangın yükünün belirlenmesi, yapının arazi üzerindeki konumunun değerlendirilmesi, yapı malzemelerinin ve yapı elemanlarının yangın karşısındaki davranışlarının irdelenmesi, yapı taşıyıcı sisteminin yangından korunmasının sağlanması gibi durumları kapsamaktadır. Yangın riskinin gerçekleşmesi durumunda en az can ve mal kaybı ile atlatılmasına yönelik önlemlerde ise yapılarda duman kontrolünün sağlanması, yangından kaçış yollarının planlanması, yangın kompartımanlarının oluşturulması ve yangına müdahale olanaklarının değerlendirilmesi gibi konulara yönelik gerçekleştirilen eylemleri kapsamaktadır. 

Yangından korunma kavramı, olabilecek bir tehlikenin yaratacağı zararlardan etkilenmemeye çalışmak veya tehlikeyi en az zararla ortadan kaldırmak olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda yangından korunma kavramı, yangının çıkma olasılığını en aza indirmenin yanı sıra yangının başladığı alanda kontrol altına alınmasını, yangın yan ürünlerinin (duman, alev, yüksek ısı, yanmamış toksik gazlar) oluşumunun ve yayılmasının önüne geçilmesini, yapının yönetmelik tarafından uygun görülen süre içerisinde ayakta  kalmasını, insanların en kısa sürede güvenli bir alana tahliye edilmelerini veya yangından etkilenmeyecekleri şekilde korunmuş bir alanda güvenlik altına alınmalarını, yangına müdahale için gerekli olanakların sağlanmış olması gibi birçok hususu da kapsayan bir kavram olarak tanımlanabilir. 

Tehlike altındaki insanların can güvenliğini sağlamak ve onlara yangın sırasında yeterli kaçış zamanı sağlamak, yangın başlangıcını ve yayılışını engellemek veya yeterince geciktirmek, yapının çökmesini engellemek, yangına kolay müdahale olanaklarını ve müdahale ekiplerinin güvenliğini sağlamak, yangının yaratacağı her türlü mal kaybının ve hasarın en aza indirilmesini sağlamak gibi unsurlar yangından korunmanın temel amaçları olarak sıralanabilir. 

Dikkat edilmesi gereken noktalar birkaç farklı başlıkta incelenebilir. Önleme tedbirleri: Yakıt olarak, tutuşmaya neden olabilecek her şeyi ve tutuşma kaynaklarını kontrol altına alarak yangının çıkmasını engellemek.  Algılama ise, gerçekleşen bir yangın olayını erken safhada keşfetmek. İletişim: Tutuşma olduğunda, yangın başladığını haber vererek kullanıcıları uyarmak ve söndürme sistemlerini harekete geçirmek.
Kaçış esnasında, yapı içerisinde ve çevresinde bulunan kullanıcıları duman, zehirli gazlar ve sıcaklıktan etkilenmeden güvenli bölgelere ulaştırmak. Zapt etme ise yangını başladığı mahalde, mümkün olduğunca küçük alanlarda sınırlayarak yapı içerisinde serbestçe yayılmasını önlemek. Söndürme, yangın çıktıktan sonra tehlikeyi en az zararla atlatabilmek için yangının hemen söndürülmesini sağlamak olarak açıklanabilir.  Yangın güvenlik önlemleri yeterli ve yetkin bir şekilde tasarlanarak uygulanmış bir yapıda yangın olaylarının en az zararla sonuçlandığı görülmektedir. Korunmanın temelinde bina kullanıcılarının can güvenliğini ve daha sonra da mal güvenliğini sağlayarak maddi hasarı en aza indirgemek vardır.

Tehlike; insanların yaralanması, sağlığının bozulması veya bunların gerçekleşmesine sebep olabilecek kaynak, durum veya işlemdir. Başka bir deyişle, istenmeyen bir sonucun oluşmasına neden olabilecek unsurlar tehlike olarak adlandırılabilir.  Risk ise tehlikeli bir olayın veya maruz kalma durumunun meydana gelme olasılığı ile olay veya maruz kalma durumunun yol açabileceği yaralanma veya sağlık bozulmasının ciddiyet derecesinin birleşimi ile ortaya çıkan durumdur. 

Risklerin etkinliği etkilenen kişi sayısını ve oluşan sonucu kapsamaktadır. Risklerin kontrol edilmesi belirli bir hiyerarşi içerisinde alınacak önlemlerin her risk için değerlendirilmesini gerektirir. Bu sürecin amacı tehlikenin belirlenmesi aşamasında toplanan verilerin irdelenmesi ve risklerin kontrolüne yönelik stratejik kararların alınarak riskin yönetilmesidir. Ancak risk yönetilemediği zaman bir tehdittir. Biliniyor, tanımlanıyor ve kontrol altına alınarak yönetilebiliyorsa tehdit olmaktan uzaklaşacaktır. Çünkü risk ortaya konulduktan ve tanımlandıktan sonra risk olmaktan çıkar ve bir yönetim problemi hâline dönüşür. Risk kontrolü, riskin kaynağını ortadan kaldırmayı amaçlamaz fakat riskin şiddetini azaltmayı, indirgemeyi hedefler. Riskler gerçekleşme olasılığını ve/veya gerçekleştiği takdirde sonuçlarını azaltmayı hedefleyen bir tutumla yönetilmektedir. Binalarda yangın güvenliği bir risk problemi olarak ele alındığında yangın ile mücadelede ilk hedef riskin gerçekleşmesinin önüne geçmek, gerçekleşmesi engellenemediği durumlarda başladığı yerde yangını hapsederek binanın içerisinde büyümesini ve yayılmasını engelleyerek söndürülmesini sağlamaktır.

Birinci adım, binadaki potansiyel yangın riskini-risk bölgelerini tanımlamak (İşlevsel risk analizi yapılarak işleve bağlı olası risklerin saptanması): Binanın genel işlevi içerisinde yer alan alt işlevleri, farklı riskleri ortaya koyabilmektedir. Bu açıdan, bina içerisinde işlevsel analiz yapılarak yüksek risk bölgelerini belirlemek ve riskin gerçekleşmesi durumunda tüm binayı etkisi altına almasını engelleyecek önlemleri almak gerekmektedir. Tehlike altında kalabilecek bina kullanıcılarını sorgulamak, bina kullanıcı profilini belirlemek ise ikinci adımı oluşturur. Üçüncü adım tehditten kaynaklanan riskleri saptamak, değerlendirmek ve mevcut binada riski-tehdidi kontrol altına alabilecek herhangi bir önlem olup olmadığını değerlendirmek: Yangın ve yan ürünlerinin bina içerisindeki dağılımını kontrol altına almak amacıyla duman perdelerinin, yangın bölmelerinin, duman bacalarının, havalandırma koşullarının değerlendirilmesi ve özellikle atrium alanları ile galeri boşlukları gibi yangın ve yan ürünlerinin katlar boyunca geniş alanlara yayılması için doğal bir yol hazırlayan alanların irdelenmesini kapsamaktadır. Bulguları kaydetmek ve olması gerekenleri saptamak: Mevcut koşullar saptanarak eksikliklerin ortaya konması ve beklenen performans gereğince yeterli güvenlik ihtiyacının karşılanması için alınabilecek önlemlerin belirlenmesi ise dördüncü aşamadır. Kaçış yollarının ve güvenlik bölgelerinin tasarlanması: Kaçış yollarının tasarımı ve ilgili hesaplamaların yapılması, risk altında kalabilecek bina kullanıcılarının değerlendirilmesi ise beşinci ve son aşamadır. 

Yangın güvenliğinin sağlanabilmesi için risk oluşturan etmenlerin, hesaplamalar, istatistiksel veriler ve ölçümler kullanılarak belirlenmesi nicel yangın risk analizi olarak tanımlanmaktadır. Tehlikeler, gerçekte nasıl ve ne gibi sonuçlar doğurur sorusu sayısal modellemelerle hesaplanır. Yoruma ve tartışmaya açık olmayan sonuçlar, yangın güvenliğinin eksikliklerini ve/veya kuvvetlendirilmesi gereken unsurları saptar. Nicel risk analizinde, yangın yayılımının modellenmesi, yangının fiziksel ve kimyasal sonuçlarının hesaplanması (ısı yayılım hızı, açığa çıkabilecek enerji), çok boyutlu matris, olay ve hata ağacı hesaplamaları gibi yöntemler kullanılarak yapılmaktadır. Bir riskin zaman içinde alınan tedbirlerle azalıp azalmadığının kontrolü, risklerin kabul edilebilir olup olmadığının tespiti ve risklerin birbirleriyle kıyaslanması açısından önem taşımaktadır. 

Ön Tehlike Analiz yöntemi, Olursa Ne Olur yöntemi,  Kontrol Listeleri Kullanılarak Birincil Risk Analizi Yöntemi,Hata Ağacı Analiz Yöntemi, Olay Ağacı Analiz Yöntemi, Olası Hata Türleri ve Etkileri Analizi Metodu, Risk Değerlendirme Karar Matrisi, L Tipi Matris Metodu gibi yöntemler risk analizinde en sık kullanılan yöntemlerdir. 

Tehlikenin oluşması durumunda birime vereceği zararı, hedef ve faaliyetler üzerindeki etkisini gösterir. Diğer bir ifade ile yangın olayının gerçekleşmesi hâlinde verebileceği zarar seviyesini belirleyen değer etki değeri olarak tanımlanır. Olasılık değeri ise rastlantı ve şansla meydana gelen fiziki olaydır. Diğer bir ifade ile yangın tehdidin
gerçekleşme ihtimalini gösteren değerdir. Bir olayın gün, hafta, yıl gibi bir zaman
dilimi içerisinde gerçekleşme durumunu ifade etmektedir.

En yüksek skorla tolere edilemez riskler yer alır.  Daha sonra önem sırasına göre önemli riskler, orta düzeydeki riskler, katlanabilir riskler ve önemsiz riskler gelmektedir. Tolere edilemez risklerde belirlenen risk kabul edilebilir seviyeye düşürülünceye kadar analiz yapılan bölümde güvenlik riski yüksektir. Acil önlemler alınması zorunludur. Can ve
mal güvenliği açısından bölümün kullanılması uygun değildir. Çözüm sırası 1. önceliklidir. Daha sonra sıralamaya göre durumun ciddiyeti ve çözüm sırasında düşüş gözlemlenmektedir. 

Diyagramın şiddet kısmı; “felakete yol açan”, “tehlikeli”, “marjinal/az” ve “önemsiz” olarak değerlendirilen ifadeleri içermektedir. Yatay eksende soldan sağa doğru ilerledikçe şiddetin düzeyi azalır. Frekans kısmında ise "sık sık tekrarlanan" , "muhtemel", "ara sıra olan", "pek az", "ihtimal dışı" ifadeleri yer alır. Dikey düzlemde aşağıya doğru frekans düşmektedir. 

Binanın yerleşimi ve ulaşımı, bina kullanım sınıflarına göre özel düzenlemeler, yangın kompartımanı, çatı, cepheler, döşemeler ve duvarlar, bina içindeki kaçış yollarının, merdivenlerin ve rampaların özellikleri, acil durum aydınlatmaları ve yönlendirme levhalarının konumu, yangın alarm ve uyarı sistemleri, duman kontrolüne ilişkin düzenlemeler, yangın söndürme sistemleri, tehlikeli maddelerin depolanması ve kullanılması gibi temel maddeleri içermesi gerekir. 

Yatay Bağlantılar; Koridorlar, mekânlar arası geçişler, kapılar, asma tavanlar, yükseltilmiş döşemeler, iklimlendirme kanalları ve tüm tesisat geçişleri olarak sıralanabilir.  Düşey Bağlantılar ise merdiven kovaları, asansör kuyuları, havalandırma boşlukları, tüm tesisat geçişleri, bacalar, şaftlar, dilatasyon derzleri, giydirme cephe birleşim noktaları, atriumlar ve galerilerdir. 

Normal ve güvenlik – servis yatay dolaşım alanları ,koridorlar – holler – geçitler  ve bunların genişlikleri, kaçış mesafeleri, havalandırma koşulları, normal ve güvenlik – servis düşey dolaşım alanları (merdivenler –asansörler – rampalar), fiziksel özellikleri, konumları, havalandırma koşulları gibi özellikler binaların dolaşım analizlerinin yapılmasında önem arz etmektedir. 

Analiz edilen bina tipine bağlı olarak kullanıcı profili temel olarak iki grupta incelenebilir: 1. Grup: Binada yaşayan ve binayı tanıdığı varsayılan “sürekli kullanıcılar”: Binaya giriş-çıkışların yerini bilir, riskin gerçekleşmesi durumunda kaçacağı yönü daha kolay saptayabilir. Risk grubu yüksek binalar için acil durum eylem planının bir parçasıdır ve hatta yangın tatbikatlarına katılmış olduğu için bilinçlidir. Normal koşullarda zorunlu olarak önceden hazırlanmış olan yangın anında kaçış planından haberdardır. Tatbikatlar ya da öğretilerle tehlike anında yapması gerekenler konusunda daha bilgilidir. Panik durumunun ortaya çıkmaması için bu çok önemlidir. 2. Grup: Binayı tanımadığı varsayılan “geçici kullanıcılar”: Binayı bilmedikleri için tehlike anında yaşanacak panik durumunu arttırırlar ve etkin kaçışı engellerler. Bu nedenle iyi planlanmış ve donatılmış bir kaçış yolu sisteminin sağlanması birinci ve temel koşuldur.
Binadaki bu iki grubun varlığının farkındalığı, yangın güvenlik önlemlerinin doğru planlanmasında çok önemlidir. Bunların yanı sıra engelliler, farklı yaş grupları, hastalar veya başka özel kısıtlılıkları olan insan gruplarının mevcudiyeti de acil durumlar için oluşturulacak sığınma alanlarının/güvenlik bölgelerinin tasarımı bağlamında mutlaka özel değerlendirmeye tabi tutulmalıdır. 

Tehlike ve risk analizi yapıldıktan sonra yapılması gereken var olan riskleri azaltmak ve ortaya çıkabilecek zararları azaltma çalışmaları yapmaktır. Riskleri azaltmak için ya o riski oluşturan tehlikenin ortaya çıkma olasılığı ya da tehlikenin verebileceği zararların azaltılması gerekmektedir. Tehlikenin ortaya çıkma olasılığının azaltılması çoğu zaman mümkün olmayabilir, bu yüzden tehlikenin oluşma durumunda tehlikenin oluşturabileceği zararların azaltılması esastır. Örneğin işletmeler yangınla ilgili zarar azaltma çalışmalarında kaçış yolları, kaçış merdivenleri, kazan daireleri, yakıt depoları, asansörler, elektrik tesisatları, yangın algılama ve uyarı sistemleri gibi birçok konuda gerekli önlemleri alıp iyileştirme çalışmaları yapmalıdır. Risk analizi için kullanılan bilimsel metotlar çalışanların sezgi, tecrübe, risk algısı ve önerileri, tehlikelerin görülmesi ve bu tehlikelere karşı önceden önlem alınması bakımından önemlidir. Ayrıca, yöneticilerin izleme ve denetim faaliyetlerini sıklaştırması, planları gözden geçirmesi ve personele yönelik eğitim faaliyetlerini düzenlenmesi kurumun tehlike ile mücadelede bir adım öne geçmesini sağlayacaktır.

Yapıların işlevleri gereği bünyelerinde yüksek tehlikeli mekânların olması, elektrik tesisatlarının standartlara uygun yapılmaması, kolay tutuşabilir malzemelerin varlığı gibi etkenler yangınların başlama olasılıklarını; yapıların konumu, geometrisi, kat yüksekliği, atrium/galeri boşlukları, cephe sistemleri, yanıcı malzemelerin varlığı gibi etkenler yangınların büyüme ve yayılma koşullarını; yapıların işlevi ve büyüklüğü gibi etkenler kullanıcı sayısını ve kullanıcı profilini değiştirdiği için farklı binalarda meydana gelen yangınların sonuçlarında oluşan can ve mal kayıpları da farklılık göstermektedir.

Zarar azaltma çalışmaları her işletmenin belirlediği tehlike ve risklere göre yapılır. Ancak birçok işletme için yangın hem tek başına bir tehlike hem de deprem gibi bazı tehlikelerden sonra da oluşma riski yüksek olduğu için yangına özel zarar azaltma çalışmaları yapılmalıdır. İşletmeler yangınla ilgili zarar azaltma çalışmalarında kaçış yolları, kaçış merdivenleri, kazan daireleri, yakıt depoları, asansörler, elektrik tesisatları, yangın algılama ve uyarı sistemleri gibi birçok konuda gerekli önlemleri alıp iyileştirme çalışmaları yapmalıdır. Ayrıca, yöneticilerin izleme ve denetim faaliyetlerini sıklaştırması, planları gözden geçirmesi ve personele yönelik eğitim faaliyetlerini düzenlenmesi kurumun tehlike ile mücadelede bir adım öne geçmesini sağlayacaktır.

Binalarda tüm ihtimallerin dikkate alındığı riskin gerçekleşme olasılıklarının ortaya konmasının yanı sıra, risk gerçekleştiğinde olayın seyrinin nasıl olacağını tanımlayabilmek, koşulları saptayabilmek ve bu koşullar doğrultusunda olabilecek en kötü can ve mal kayıplarının sonuçlarını tahmin ederek bunları en aza indirebilecek önlemlerin neler olabileceğine ve nasıl uygulanabileceğine karar vermek önemlidir. Gelecekte var olabilecek olayların belirsizliği ve ulaşılan birbirinden çok farklı tüm verilerin değerlendirmeye katılması oldukça karmaşık ve zor bir süreçtir. Bu nedenle riskin ortaya konması ve değerlendirilmesi aşamalarında en önemli adım, hangi parametrelerin değerlendirmeye katılacağı ve önceliklerin ne olacağının belirlenmesini sağlayacak sorgulama tekniğinin oluşturulmasıdır. Risk analizleri oluşabilecek durumlara karşı hazırlıklı olabilmeyi ve önlem alabilmeyi sağlar. Analiz ve değerlendirmeler sayesinde yaşanabilecek olumsuz sonuçların önüne geçilebilir. 

Yangın riskini sınırlamaya yönelik eylemler ve yangın riskinin gerçekleşmesi durumunda en az can ve mal kaybı ile atlatılmasına yönelik önlemler olmak üzere iki gruba ayrılır. Yangın yükünün belirlenmesi, yapının arazi üzerindeki konumunun değerlendirilmesi, yapı malzemelerinin ve yapı elemanlarının yangın karşısındaki davranışlarının irdelenmesi, yapı taşıyıcı sisteminin yangından korunumunun sağlanması ilk grupta yer alır. İkinci grup ise yapılarda duman kontrolünün sağlanmasını, yangından kaçış yollarının planlanmasını, yangın kompartımanlarının oluşturulmasını, yangına müdahale olanaklarının değerlendirilmesini kapsamaktadır.