Yapılı Çevre-Yangın Olayları-Temel Kavramlar-Yangın Nedir?

İnsanoğlunun ihtiyaçları çerçevesinde tasarladığı ve inşa ettiği, içerisinde yaşamını sürdürdüğü yapılı çevre; belli bir nüfus yoğunluğuna sahip olan, büyük oranda örgütlenmiş, karmaşık yaşam süreçlerini barındıran, insanı doğrudan etkileyerek yaşamının niteliğini belirleyen, farklı disiplinlerin organize birlikteliği ile çevresel değişkenler, teknikler, teknolojiler, beklentiler vb. doğrultusunda tasarlanan, planlanmış bir fiziksel dokuya sahip mekânlar bütünü olarak tanımlanabilir.

Elektrik tesisatındaki hatalar ve elektrik kontakları, sigara,  ateşle bilinçsiz bir şekilde oynanması, doğal ya da sıvı gaz kaçakları, ısıtıcılara yakın konumlanan tutuşabilir malzemeler, bacalar, kıvılcım, yıldırım, deprem, güneş ışığı gibi birçok unsur yangına sebep olabilir. 

Yangın üçgeni bir yangın olayının gerçekleşmesinde gerekli olan tutuşma kaynağı, yakıt ve oksijenden oluşan bir kavramdır. Üçgeni oluşturan bu üçünden herhangi birisi olmadığında, zincir bozulur ve yangın olayının gerçekleşmesi söz konusu değildir. 

Boya, vernik, tiner ve yapıştırıcı gibi ürünlerden kaynaklanacak tutuşabilir akışkanlar, petrol, beyaz ispirto, parafin gibi tutuşabilir akışkanlar, tutuşabilir kimyasallar,ahşap ürünler, kâğıt ve kartonlar, mobilya döşemelerinde, yalıtım amacıyla kullanılan köpük, kauçuk ve plastikler, LPG ve asetilen gibi tutuşabilir gazlar, tekstil ürünleri, sunta, kontrplak ya da masif ahşap panel duvarlar, dağınık paketlenmiş malzemeler veya çöpler yanıcı madde olarak değerlendirilebilir. Herhangi bir ortamda bu maddeler olduğu takdirde gerekli önlemler alınmalı ve dikkatli olunmalıdır. 

İletim, taşınım ve ışınım yoluyla olabilir. İletim yolunda, bir ortam içerisinde bulunan bölgeler arasında ya da fiziksel olarak temas eden ortamlar arasındaki ısı alış-verişi temas hâlinde oldukları şeyin kinetik enerjilerine göre doğrudan moleküler etki yoluyla ısı enerjilerini nakletmeleri ile gerçekleşir. Taşınım bir akışkan hareketi ile gerçekleşen ısı geçişidir. Molekülleri serbestçe hareket edebilen bir akışkandaki ısı enerjisi yüksekse özgül ağırlıkları düşük moleküllerin farklı koşullardaki moleküllerle yer değiştirmesi sonucunda, ısının akışkan içerisinde bir yerden başka bir yere taşınmasıyla gerçekleşir. Işınım ise  farklı sıcaklıklarda, fakat birbirleriyle temas etmeyen katı cisimler arasında foton denilen kütlesiz tanecikler aracılığı ile gerçekleşen ısı geçişidir. 

Flameover öncesi ve flamover aşaması olmak üzere iki kısımda gerçekleşir. Tutuşma sonrasında yanan malzemelerin cinsine bağlı olarak ortaya çıkan ve içerisinde yanmamış gazları barındıran yoğun duman, karşılaştığı ilk engel hizasında toplanmaya başlar. Bu engel binalarda genellikle tavan döşemesidir. Tavan hizasında yatayda ilerlemeye başlayan sıcak dumanın düşey engellerle karşılaştığı noktada (duvarlar, bölücüler vb.) aşağıya doğru birikmeye başladığı aşama flameover öncesi aşama olarak adlandırılmaktadır. Ortamda gittikçe yükselen sıcaklığın aşırı ısınmış ve yanmamış gazları tutuşturması ile tavan hizasında oluşan alev dillerinin aşağıya doğru dönmeye başladığı aşama flamaeover aşamasıdır. Aşağıya uzanan alev, henüz tutuşmamış olan diğer malzemeleri de tutuşturur.

Flashover aşaması yangına müdahalede karşılaşılan en güç safhadır. Bu aşamada ortamda oluşan basınç etkisiyle pencereler, kapılar gibi zayıf yapı elemanları patlamaya başlar. Böylece ortama giren taze havadaki oksijenin de etkisiyle yangın mekânda bulunan tüm yakıt olabilecek malzemeleri tutuşturur. Müdahale olmadığı sürece ortamda bulunan tüm malzemelerin yanma süreci devam eder. Bu aşamada yangın artık tamamen gelişmiş, döşemeden tavana kadar çok yüksek sıcaklıklara ulaşılmış ve tehlikeli bir boyut almış demektir. 

Dış, orta ve çekirdek olmak üzere üç kısımdan oluşur. Dış kısım parlaktır, ısı yüksek derecededir ve yanma tamdır. Orta kısımda yanma tam değildir. Oksijenle temas olanağı daha azdır. Çekirdek kısmında ise yanma yoktur. Yanıcı buhar veya gazların sıra beklediği bölge olarak da tanımlanabilir. İç ve orta kısımdan hava akımı dolayısıyla bir takım yanmamış maddelerde çıkar. Bunlar duman ve kurumdur.

Yavaş yanma, hızlı yanma, parlama-patlama şeklinde yanma ve kendi kendine yanma olmak üzere dört çeşit yanma şekli vardır. Yavaş yanma, yanıcı maddenin bünyesi itibarıyle yanıcı buhar veya gaz meydana getirmediği durumlarda (demir ve bakırın oksitlenmesi), yeterli ısının olmaması durumunda veya yeterli oksijen olmaması durumunda yavaş yanma meydana gelir. Hızlı yanma alevli yanma ve korlaşma olmak üzere iki şekilde gerçekleşir. Parlama şeklinde yanma, kolayca ateş alan maddelerde görülür (örneğin benzinin yanması). Patlama şeklinde yanmada ise; bir anda parlayarak yanan madde çeşitli gazlar oluşturmakta ve son derece büyük bir hacim genişlemesine uğrayarak etrafını zorlayıp patlamalar şeklinde yangın meydana getirmektedir. Kendi kendine yanma ise yavaş yanmanın zamanla hızlı yanmaya dönüşmesidir. Özellikle bitkisel kökenli yağlı maddeler, normal hava ısısını ve oksijeni içinde kolayca oksitlenir ve bu oksitlenme sırasında ise gittikçe artan bir ısı çıkarmaktadır. Zamanla doğru orantılı olarak artan bu ısı, bir süre sonra alevlenmeye yetecek dereceyi bularak maddenin kendiliğinden tutuşmasına neden olmaktadır. 

A Sınıfı Yangınlar, alevli ve korlu hâlde yanan katı madde yangınlarıdır (örneğin; odun, kömür, kağıt, tahta, plastik, pamuk vs.). Bu tür yangının söndürülmesinde soğutma veya yanmayı engelleme yöntemleri kullanılır. Tazyik veya sprey şeklinde uygulanan su ile alev alma noktasının altına düşürülür veya kuru kimyasal tozlar ile müdahale edilir. B Sınıfı Yangınlar yanabilen sıvıların sebep olduğu yangınlardır. Bu tür bir yangının söndürülmesinde soğutma, yanmayı engelleme veya boğma yöntemleri kullanılır. Yani önlem olarak havanın oksijeni uzaklaştırılmalıdır. C Sınıfı Yangınlar alevli yanan gaz yanıcıların yangınlarıdır. Hızla karışan ve hızlı yayılabilen tehlikeli yangın gruplarıdır. C sınıfındaki bir yangının söndürülme yöntemi; yanmayı engelleme şeklindedir. Karbondioksit veya kuru kimyasal tozlar kullanılır. D Sınıfı Yangınlar yanabilen hafif metal yangınlarıdır ve söndürme malzemesi olarak asla su kullanılmamalıdır.  Şayet özel söndürücüler yoksa “ince kuru kum” dökülmesi yoluna gidilir. E Sınıfı Yangınlar ise çıkış kaynağı elektrik olan yangınlardır. Elektrik akımı kesildikten sonra yanmaya devam eden maddenin cinsine göre yukarıda açıklanan yangın söndürme yöntemlerinden uygun olanı kullanılır. Asla su ve köpük kullanılmaz. F Sınıfı Yangınlar yağ tavası yangınları olarak da bilinirler. Bitkisel ve hayvansal pişirme yağlarının yangınlarını kapsar. Söndürülmesinde boğma tekniği uygulanmalıdır veya kuru kimyasal söndürücüler kullanılmalıdır. Asla su ile söndürülmemelidir; aksi hâlde parlama ve patlama meydana gelir.

Acil durumlarda yapılacak müdahale, koruma, arama-kurtarma ve ilk yardım iş ve işlemlerinin nasıl ve kimler tarafından yapılacağını gösteren ve acil durum öncesinde hazırlanması gereken planların tamamına verilen isimdir. 

Bir yangın olayında ortamda bulunan oksijen miktarının yetersiz oksijen miktarının da altına düşmesi sonucu bozulan yangın üçgeni etkisiyle alevli yanmanın sona ermesi, çok yüksek sıcaklıkların ve yüksek yakıt buharı konsantrasyonlarının oluşması durumunda müdahale sırasında ortama kontrolsüz olarak oksijenin yaratacağı patlamalı
yangın evresine backdraft evresi denmektedir. 

1. Örnek;

oksijen: ortamda bulunan hava

yanıcı madde: ahşap ürünler

ısı:kibrit veya çakmak

2. Örnek; 

oksijen: binaların havalandırma sistemiyle pencere, kapı ya da diğer boşluklardan gelen doğal hava akışı ile mekanik havalandırma sistemi

yanıcı madde: tekstil ürünleri

ısı: sıcak yüzeyler

3. Örnek; 

oksijen: oksitlenmiş maddelerden açığa çıkan gazlar

yanıcı madde:petrol

ısı:Elektrik, gaz ya da sıvı yakıtlı ısıtıcılar 

Büyük Roma Yangını, San Francisco Yangını, Büyük Chicago Yangını, 1. ve 2. Büyük Londra Yangınları gibi bazı yangınlar tarihe geçmiş, can kayıpları yaşanmış ve büyük hasarlara yol açmıştır. Türkiye'de de Ankara Tahtakale Yangını, İstanbul Yangını , Çırçır Yangını-Fatih-İstanbul, Sinop Gerze Yangını gibi yangınlar tarih boyunca yaşanmış en şiddetli yangınlara örnektir. Günümüzden örnek vermek gerekirse geçtiğimiz yılın sonlarında Avustralya'da başlayan ve oldukça uzun sürmüş olan yangın da büyük hasarlara yol açmıştır. 

En çok kullanılan yöntem su ile soğutmadır. Suyun en büyük fiziksel-kimyasal özelliği yanıcı maddeyi boğması (yanan cismin su içerisine atılması sonucu oksijeni azaltma) ve
yanıcı maddeden ısı alarak yangının söndürülmesini sağlamasıdır. İkinci olarak yanıcı
maddenin dağıtılması yöntemi kullanılır. Yanan maddenin dağıtılmasıyla yangın nedeni olan yüksek ısı bölünür, bölünen ısı düşer ve yangın yavaş yavaş söner. 

Sıvı veya gaz hâlinde bulunmaları, yanıcı madde ve oksijenin kimyasal reaksiyonunu bozmaları nedeniyle yangın söndürücü olarak kullanılırlar. Yangın söndürme anında araç ve donanıma zarar vermeyen ve artık bırakmayan maddelerdir. 

Acil durum planları, acil durum asansörü, acil durum aydınlatması, basınçlandırma, bina yüksekliği,yapı yüksekliği, yüksek bina, çıkmaz koridor mesafesi, duman haznesi, duman perdesi, giydirme cephe, kaçış uzaklığı, kaçış yolu, yangın duvarı-kapısı,  son çıkış gibi kavramlar  yangın güvenliği ile ilişkilendirilmektedir. 

Bir yangın başladıktan sonra ısı transferi yolları ile standart bir şekilde gelişir. Yeterli yanıcı madde ve havalandırmaya sahip bir yangında tutuşmadan sonraki safhaların hepsi gerçekleşecektir. Tutuşma ise, orada bulunan tüm tutuşabilir maddelerin alevlenmesine dek devam eder. İki sistem arasında ya da sistemler çevresi arasında sıcaklık farkı olduğu zaman sıcaklığı fazla olan taraftan, sıcaklığı az olan tarafa bir ısı geçişi söz konusudur. Burada sözü edilen iki sistem, bir cismin parçaları olabileceği gibi bir yapı elemanı ve çevresi, bir yapı ve çevresi de olabilir. 

Sigara, kibrit, çakmak, çıplak ateş, elektrik, gaz ya da sıvı yakıtlı ısıtıcılar (Sabit ya da taşınabilir) , kaynak ya da bileme gibi işlemler, mutfaklarda pişirme sürecinde yer alan
aletler, mekanik tesisat, elektrik tesisatında meydana gelen aksaklıklar ve hatalar, halojen lambalar gibi aydınlatma elemanları, havalandırma kanallarında meydana gelen
tıkanmalar, sıcak yüzeyler, statik elektrik, metal elemanların birbirine çarpması ile kıvılcım ortaya çıkması, güç hattını taşıyan kablolarda kırılmalar, kundaklama gibi birçok etken yangın oluşumunda tutuşma kaynağı olarak gösterilebilir. 

Yangın birçok nedenden kaynaklandığı gibi ihmale ve küçük kaynakların etkisine de dayanmaktadır. Örneğin bilgisizlik; yangına karşı önlemlerin nasıl alınacağını bilmek gerekir. Madde ve malzemelerin özelliklerini bilmemek, elektrikli aletlerin doğru
kullanımını öğrenmemek, soba ve kalorifer sistemlerini yanlış yerleştirmek, koridorlara, tavan arasına ve çatıya kolay tutuşabilecek eşyalar koymak, uygun şekilde depolama yapmamak gibi eksik bilgiye dayalı durumlar yangına davetiye çıkarır. Korunma önlemlerinin alınmaması da en önemli nedenlerdendir. Yangınlar genellikle elektrik enerjisi aksamının teknik koşulara göre yapılmaması sonucu oluşan elektrik kontağı, ısıtma sistemleri, doğru kullanılmayan LPG tüpleri, parlayıcı-patlayıcı maddelerin yeterince korunmaya alınamamasından doğmaktadır. Yangın konusunda ihmal de çok önemlidir.  Söndürülmeden atılan bir kibrit veya sigara izmariti, açık unutulan LPG tüpü, ateşi söndürülmemiş ocak, fişi prizde bırakılan her ütü gibi ihmallerden büyük yangınlar çıkabilir. Bu nedenle, yangına karşı daha dikkatli ve titiz olunması gerekir.Elektrik tesisat ve sigortalarının yeterli düzeyde yapılmaması, çatı kirişleri ve baca ilişkilerinde düzensizlik, periyodik bakımlardaki aksaklıklar, emniyet ve kullanım kurallarına uymama gibi tedbirsizlikler yangınlara sebebiyet verir. İstem dışı olayların bazılarından yangın çıkabilir. Yangın konusunda yeterli bilgilenmek bu tür olaylarda nasıl hareket etmemiz gerektiğine yardımcı olur. Ayrıca çeşitli amaç ve kazançlar uğruna kasıtlı olarak yangın da çıkarılabilmektedir. Bu tür sabotajlara karşı gerekli önlemler alınmalıdır.