TEMEL VETERİNER PATOLOJİ

Permanent Hücreler: Doğumdan sonra, rejeneratif faaliyet veya kapasite göstermeyen olmayan “kalıcı hücrelerdir”. Nöronlar, kalp kası hücreleri bu grup hücrelerdir. Bu nedenle, beyin, kalp gibi dokularda rejenerasyon yoluyla iyileşme gibi bir durum söz konusu değildir. Merkezi sinir sisteminde de, anatomik yapı ve işlev ilişkisinin korunarak sağlandığı bir iyileşme görülmez, başka bir deyişle, klasik görüşe göre bir nöron yok olduğu zaman yerine yenisi konamaz.

Damarsal zedelenmenin 24 saat sonrasında, yara iyileşmesinin yangısal evresi (akut yangı) başlar ve süreç enfeksiyon, travma veya diğer zarar verici nedenler ile bozulmadıkça, 96 saat içinde tamamlanır. Bu evrede nötrofiller ve makrofajlar, doku zedelenmesi sonucunda geride kalan hücre ve doku kalıntılarını parçalayıcı enzimleri ile yıkımlar ve uzaklaştırırlar. Bu arada, makrofajlar yara bölgesini, granulasyon dokusu oluşumuna hazırlamak için çeşitli kemotaktik ve büyüme faktörlerini-aracılarını salgılarlar.

Fibroblast Büyüme Faktörü: Makrofaj, düz kas hücreleri, epidermis tarafından sentezlenir. Damar oluşumunu (angiogenezis), yeni kan damarlarının büyümesini (neovaskularizasyon) uyarır, makrofajlar için kemotaktiktir.

Yara iyileşmesi üzerinde beslenme çok etkilidir. Protein yetersizliği, C vitamini yetersizliği kollajen sentezini engeller ve yara iyileşmesini geciktirir. Glikokortikoidler, yangıyı baskıladıkları gibi, fibroblast gelişimini engelleyerek, iyileşmeyi de baskılarlar. Yara enfeksiyonu iyileştirmeyi geciktiren en önemli faktördür. Mekanik irkiltiler de, iyileşmeyi engeller. Yetersiz kan akımı iyileşmeyi geciktirir. Yabancı cisimler, gereksiz dikiş materyali, tel, cam, kıymık ve kemik parçaları da iyileşmeyi engeller.

Çok fazla miktarda kollajen birikimi yarada tümör benzeri yumrulaşmalara-taşkınlaşmalara neden olur ve keloid adını alır.

Birinci derecede iyileşme, yabancı cisim, enfeksiyon etkenleri gibi etmenler ile bulaşık olmayan bir yaranın, kesi kenarları birbirlerine dikiş veya bant ile yakın şekilde bir araya getirilir ise 2-3 günde oluşur. Bu sürede kanama, plazma proteinleri ile yaradaki hücre kalıntıları makrofajlar tarafından fagosite edilir ve temizlenir; yeni kan damarları tomurcuklanır, oluşur ve lezyon içine doğru büyür. Yara kenarlarının karşı karşıya gelen yüzlerindeki boşluğu doldurmak için de ESM sentezlenir. Haftalar alabilen bir süreçte, dermisteki bu sıkı bağlantı, sürekli bir olgunlaşma gelişimi gösteren kollajen iplikleriyle kaplanır. Bu şekilde de yara iyileşmesini takiben, deri normale yakın bir şekilde gerilime dayanma gücünü kazanır. Eş zamanlı olarak, çok katlı yassı epitelin bazal hücreleri hiperplazi göstererek boşluğu 3-5 günde kapatır. Bu tipteki onarım çok az bir yara izi bırakır, istisnai olarak yüzeysel dermiste hafif bir fibrozis ve deri eklentilerinin yara bölgesinden kaybı olabilir. Yara bölgesindeki derinin gerilme güçlerine direnci hemen hemen çevre dokulardakine yakındır.

Labil Hücreler: Sürekli bölünen, rejeneratif kapasitelerini koruyan hücrelerdir. Yaşam boyunca, normal fizyolojik koşullarda, süratli sayılabilecek bir hızda çoğalırlar. Bu hücreler, deri ve sindirim kanalı gibi yüzey yerleşimli hücreler ile kemik iliği ve lenfoid seri hücreleridir; bunların günlük işlevler sırasındaki kaybını çoğalarak kapatırlar.

Onarım: Daha genel bir terimdir ve hem rejenerasyon hem de bağ doku ile kaybedilen bir dokunun yerinin doldurulmasını açıklar.

Hemostazis; bir pıhtılaşma problemi olmadıkça, zedelenmeyi hemen izleyerek şekillenir. Zedelenmenin başlangıç aşamasında zedelenmeye karşı damarlarda gelişen kasılma (kontraksiyon) ile sağlanır. Ancak bu geçici bir durumdur ve kesilmiş olan damarların gevşemesi, trombositler müdahale etmezler ise, ek bir kanamaya yol açar. Damar büzülmesinin başlangıç aşamasında, trombositler özellikle endotel hücrelerinin altında açığa çıkan kollajen ipliklerinin üzerinde toplanır ve buraya bağlanırlar. Bu bağlanma sonrasında damarların büzülmesini devam ettirecek, sızıntıyı engelleyerek pıhtılaşma işlemini sürdürecek ve kanamayı engelleyecek, kan damarları çoğalmasını-angiogenezisi sağlayacak “damar büzücü maddeler” salgılarlar.

Proliferasyon-çoğalma fazı; zedelenmeden yaklaşık 4 gün sonra başlar ve yaranın büyüklüğüne göre, 3-4 hafta veya daha uzun sürer. Bu evre, zedelenmiş dokuya normal yapısal ve işlevsel halini tekrar kazandırmak üzere, yeni endotel hücrelerinin (angiogenezis) ve epitel hücrelerinin (epitelizasyon) ve bağ doku stromasının (fibroplazi/dezmoplazi) oluşturulması ile karakterize edilir. Şiddetli ülserlerin iyileşmesi bu sürece iyi bir örnektir.

Rejenerasyon: Kaybedilen dokunun yerine aynı tip dokunun gelmesidir. Onarım: Daha genel bir terimdir ve hem rejenerasyon hem de bağ doku ile kaybedilen bir dokunun yerinin doldurulmasını açıklar. iyileşme: Tam bir tanım olmamakla birlikte, doku bütünlüğünün devam ettirilmesi eski haline döndürülmesi için gereken bütün yolları -kaybın bağ dokusu ile doldurulması ve rejenerasyon dahil bünyesinde taşır. Yangısal bir yanıtta istenen ve hedeflenen sonuç, zedelenmiş dokunun iyileşmesi ve onarımıdır. Zedelenmeyi izleyen iyileşme bütün hayvan âleminde ve bitkilerde görülen bir süreç ve işlemdir. Gelişimin alt basamaklarında olan canlılarda iyileşme daha çok doku rejenerasyonu halinde olmaktadır. Örneğin solucanlarda ve denizyıldızlarında kopmuş gövde veya kollar tekrar yeniden şekillenmektedir. ‹nsan ve hayvanlarda ise organ rejenerasyonu yoktur. Memelilerde, rejenerasyon görülürse de, genelde zedelenmiş hücre ve dokular daha az özelleşmiş bağ doku ile doldurulurlar ve bu nedenledir ki çok hafif zedelenmeler bile çoğu zaman nedbe dokusu oluşumu ile sonuçlanır. Tam gelişmemiş bağışıklık sistemine sahip olan memeli fötuslarında nedbe dokusu olmaksızın iyileşmenin görülmesi, rejenerasyon ile fibrotik iyileşme arasındaki dönüşümde immun sistemin rol oynadığını düşündürmektedir. Herhangi bir dokudaki iyileşme ve onarım sürecinin sonucu dokuyu oluşturan hücrelerin yapısına, zedelenme sürecine ve sürecin doku bütünlüğünü ne kadar etkilediğine bağlıdır.

Labil Hücreler: Sürekli bölünen, rejeneratif kapasitelerini koruyan hücrelerdir. Yaşam boyunca, normal fizyolojik koşullarda, süratli sayılabilecek bir hızda çoğalırlar. Bu hücreler, deri ve sindirim kanalı gibi yüzey yerleşimli hücreler ile kemik iliği ve lenfoid seri hücreleridir; bunların günlük işlevler sırasındaki kaybını çoğalarak kapatırlar.

Stabil Hücreler: Erişkin bir canlıda oldukça düşük bir dönüşüm kapasitesindeki durağan hücrelerdir; genellikle G0 evresinde bekleyen, çeşitli uyarımlar veya zedelenmeler karşısında süratli bölünebilen hücrelerdir. Bu hücreler de çoğaldıkları zaman yıkımlanmış dokuyu eski normal haline koyma yeteneğindeki hücrelerdir. Böbrek tubul ve karaciğer epitel hücreleri, tükürük bezi epitel hücreleri, fibroblastlar, damar endotel hücreleri, düz kas hücreleri bu tip hücrelerdir.

Dezmoplazi: Fibröz dokunun şekillenmesi ve gelişmesi demektir.

Damarsal zedelenmenin 24 saat sonrasında, yara iyileşmesinin yangısal evresi (akut yangı) başlar ve süreç enfeksiyon, travma veya di¤er zarar verici nedenler ile bozulmadıkça, 96 saat içinde tamamlanır. Bu evrede nötrofiller ve makrofajlar, doku zedelenmesi sonucunda geride kalan hücre ve doku kalıntılarını parçalayıcı enzimleri ile yıkımlar ve uzaklaştırırlar (yaranın debridementi-tımarı-temizlenmesi). Bu arada, makrofajlar yara bölgesini, granulasyon dokusu oluşumuna hazırlamak için çeşitli kemotaktik ve büyüme faktörlerini-aracılarını salgılarlar.

Hemostazis; bir pıhtılaşma problemi olmadıkça, zedelenmeyi hemen izleyerek şekillenir. Zedelenmenin başlangıç aşamasında zedelenmeye karşı damarlarda gelişen kasılma (kontraksiyon) ile sağlanır. Ancak bu geçici bir durumdur ve kesilmiş olan damarların gevşemesi, trombositler müdahale etmezler ise, ek bir kanamaya yol açar. Damarsal zedelenmenin 24 saat sonrasında, yara iyileşmesinin yangısal evresi (akut yangı) başlar ve süreç enfeksiyon, travma veya diğer zarar verici nedenler ile bozulmadıkça, 96 saat içinde tamamlanır. Bu evrede nötrofiller ve makrofajlar, doku zedelenmesi sonucunda geride kalan hücre ve doku kalıntılarını parçalayıcı enzimleri ile yıkımlar ve uzaklaştırırlar (yaranın debridementi-tımarı-temizlenmesi). Bu arada, makrofajlar yara bölgesini, granulasyon dokusu oluşumuna hazırlamak için çeşitli kemotaktik ve büyüme faktörlerini-aracılarını salgılarlar. Proliferasyon-çoğalma fazı; zedelenmeden yaklaşık 4 gün sonra başlar ve yaranın büyüklüğüne göre, 3-4 hafta veya daha uzun sürer. Bu evre, zedelenmiş dokuya normal yapısal ve işlevsel halini tekrar kazandırmak üzere, yeni endotel hücrelerinin (angiogenezis) ve epitel hücrelerinin (epitelizasyon) ve bağ doku stromasının (fibroplazi/dezmoplazi) oluşturulması ile karakterize edilir. Yeniden modelleme-şekillendirme (olgunlaşma-maturasyon ve kasılma-kontraksiyon); fazı zedelenmeyi izleyen yaklaşık 3-4 hafta sonra, ancak iyileşmenin yangısal ve çoğalma fazının başarı ile tamamlanmasını sonra başlar. Bu evre genç bağ dokusu ile granulasyon dokusunun yeniden şekillendirilmesi ve bu genç bağ dokusunun hücre dışı kollajen oluşumu ile olgun bağ dokusu haline dönüştürülmesini kapsar. Yeniden modelleme 2 yıl veya daha uzun bir süre devam edebilir.

Trombosit Kökenli Büyüme Faktörleri(Platelet-Derived Growth Factors-PDGF): Trombosit, makrofaj, endotel hücresi, düz kas hücreleri tarafından üretilir. Fibroblast gibi mezenkimal stromal hücreler için mitoz doğurucudurlar. Fibroblastlar, nötrofiller ve makrofajlar için kimyasal çekicidirler. Bu hücreleri ve angiogenezisi uyarır. Fibroblast Büyüme Faktörü (Fibroblast Growth Factor- FGF): Makrofaj, düz kas hücreleri, epidermis tarafından sentezlenir. Damar oluşumunu (angiogenezis), yeni kan damarlarının büyümesini (neovaskularizasyon) uyarır, makrofajlar için kemotaktiktir. Epidermal Büyüme Faktörü (Epidermal Growth Factor-EGF): Trombositler tarafından sentezlenir. Epitel hücreleri için güçlü bir uyarıcıdır. Endotel ve fibroblastları da uyarır, angiogeneziste rol oynar Vasküler Endotelial Büyüme Faktörü (Vascular Endothelial Growth FactorVEGF): Makrofaj ve epidermis tarafından salınır. Angiogenezisin en önemli uyaranıdır. Endotel hücrelerinde, alıcıları bulunur; güçlü bir mitoz doğurucudur, damar geçirgenliğini artırır.

Derideki kesi kenarları uygun şekilde karşı karşıya gelmediği hallerde olur. Bu gibi yaralarda bağ doku gelişi güzel sentezlenir ve düzenlenir. ‹yileşme gelişiminde de çok az organizasyon görülür ya da hiç yoktur. Buna rağmen, bağ doku yüzeysel ve derin dermisteki boşluğu, kaybı doldurur. ‹yileşmedeki organizasyon bozukluğu yarayı yüzeyde kaplamaya çalışan epitellerin de çoğalmasını yavaşlatır, engeller; keza yarada uygun-düzenli bir şekilde ESM yayılması da aksar. Ek olarak, yeni fibröz doku eklentilerden (kıl kökü, yağ ve ter bezi) yoksun olacaktır. Bazı olgularda, fibröz bağ dokusu granulasyon dokusuna dönüşebilir. Bu durumda, fibroblastlar yeni şekillenen kapillar damarlara dik olarak dizilirler ve yeni şekillenmiş kapillar damarların da uzun ekseni deri yüzeyine dik olarak gelişir. Granulasyon dokusunun gerilmeye karşı direnç gücü azdır, lezyonlar yırtılabilir ve parçalanabilir. Dolayısı ile ikinci derecede iyileşme tipinde yara bölgesi ülserli vaziyette kalabilir, kıldan yoksundur ve kimi olgularda, özellikle irkiltilere bağlı olarak, fibröz bağ dokusu sürekli çoğalmaya devam eder ve deri yüzeyinden dışarı hiperplastik nedbe dokusu olarak taşar.

Birinci derecede iyileşme, yabancı cisim, enfeksiyon etkenleri gibi etmenler ile bulaşık olmayan bir yaranın, kesi kenarları (yara dudakları) birbirlerine dikiş veya bant ile yakın şekilde bir araya getirilir ise 2-3 günde oluşur. Bu sürede kanama, plazma proteinleri ile yaradaki hücre kalıntıları makrofajlar tarafından fagosite edilir ve temizlenir; yeni kan damarları tomurcuklanır, oluşur ve lezyon içine doğru büyür. Yara kenarlarının karşı karşıya gelen yüzlerindeki boşluğu doldurmak için de ESM sentezlenir. Haftalar alabilen bir süreçte, dermisteki bu sıkı bağlantı, sürekli bir olgunlaşma gelişimi gösteren kollajen iplikleriyle kaplanır. Bu şekilde de yara iyileşmesini takiben, deri normale yakın bir şekilde gerilime dayanma gücünü kazanır. Eş zamanlı olarak, çok katlı yassı epitelin bazal hücreleri hiperplazi göstererek boşluğu 3-5 günde kapatır. Bu tipteki onarım çok az bir yara izi bırakır, istisnai olarak yüzeysel dermiste hafif bir fibrozis ve deri eklentilerinin (kıl kökleri, ter ve yağ bezleri) yara bölgesinden kaybı olabilir. Yara bölgesindeki derinin gerilme güçlerine direnci hemen hemen çevre dokulardakine yakındır.

Başlangıçta normal devam etmekte olan yaralarda bile görülebilir. Çok fazla miktarda kollajen birikimi yarada tümör benzeri yumrulaşmalara-taşkınlaşmalara neden olur ve keloid adını alır. ‹nsanlarda ve çoğunlukla, travma sonu oluşur. Taşkın granulasyon dokusu, fibroblastların ve kollajenin çok fazla üremesi ve buna bağlı olarak yara kenarlarından dışarı taşması durumudur; bu şekilde epitelizasyon da engellenmiş olur. Atlarda bacakların alt kısımlarında görülür.