İYİLEŞME VE ONARIM

Rejenerasyon: Kaybedilen dokunun yerine aynı tip dokunun gelmesidir.

Onarım: Daha genel bir terimdir ve hem rejenerasyon hem de bağ doku ile kaybedilen bir dokunun yerinin doldurulmasını açıklar.

İyileşme: Tam bir tanım olmamakla birlikte, doku bütünlüğünün devam ettirilmesi eski haline döndürülmesi için gereken bütün yolları kaybın bağ dokusu ile doldurulması ve rejenerasyon dahil bünyesinde taşır.

Yara: Fiziksel nedenlere bağlı olarak bedende oluşarak dokuların normal bütünlüğünün kaybolduğu bir hasarı-zedelenmeyi ifade eder. Bu anlamda erozyon ve ülser de yaradır.

Parankim hücreleri: Bir organın, organı destekleyen çatısı iskeleti değil de, işlevi bakımından vazgeçilmez hücrelerini veya kısmını ifade eder.

Hücre Döngüsü: DNA sentezi öncesi (G1), DNA sentezi (S) evresi, mitoz bölünme öncesi (G2) evre, mitoz evresi (M) ve durağan veya dinlenme (G0) evrelerinden oluşur. Dokulardaki hücrelerin çoğu G0 evresinde bekler.

Vücuttaki hücreler kabaca rejeneratif kapasitelerine göre üç ana grupta toplanabilir:

Labil hücreler

Stabil hücreler

Permanent hücreler

Stroma: Bir dokunun işlev gören, parankimal parçalarından ayrı olarak, her şeyin içinde şekillendiği destek veya temel maddematriks olarak görev yapan kısmıdır.

Dezmoplazi: Fibröz dokunun şekillenmesi ve gelişmesi demektir.

Ekstra Selluler Matriks (ESM): Hücre dışı matriks, kollajen gibi fibröz yapısal proteinler ve proteoglikan ile hiyaluronan jele bağlanmayı/adezyonu sağlayan adezif glikoproteinlerden oluşur. Hücre çoğalması ve işlevi matriks tarafından önemli derecede etkilenir. Bir bağ dokusu proteini olan kollajen gerilme gücünü sağlar.

Stem Hücreleri: Yenilenme yeteneği uzamış olan asimetrik olarak çoğalabilen hücrelerdir. Asimetrik çoğalmada hücre bölünmesiyle oluşan iki hücreden biri olgun, bölünmeyen bir hücre olarak farklılaşırken, diğeri kök hücre özelliğini korur. Kök hücreleri zedelenme sonrası hasarlı dokuların yenilenmesinde rol oynar.

Yara iyileşmesinde rol alan büyüme faktörleri hücre çoğalmasını, hücre farklılaşmasını uyarma gücünde olan proteinlerdir. Aynı zamanda hücrelerde yapısal matriks proteinlerinin sentezlenmesini de uyarırlar; bir kısmı da ilave hücreleri bölgeye çeken kemotaktik özelliğe sahiptir.

Trombosit Kökenli Büyüme Faktörleri(Platelet-Derived Growth Factors-PDGF): Trombosit, makrofaj, endotel hücresi, düz kas hücreleri tarafından üretilir. Fibroblast gibi mezenkimal stromal hücreler için mitoz doğurucudurlar. Fibroblastlar, nötrofiller ve makrofajlar için kimyasal çekicidirler. Bu hücreleri ve angiogenezisi uyarır.

Fibroblast Büyüme Faktörü (Fibroblast Growth Factor- FGF): Makrofaj, düz kas hücreleri, epidermis tarafından sentezlenir. Damar oluşumunu (angiogenezis), yeni kan damarlarının büyümesini (neovaskularizasyon) uyarır, makrofajlar için kemotaktiktir.

Epidermal Büyüme Faktörü (Epidermal Growth Factor-EGF): Trombositler tarafından sentezlenir. Epitel hücreleri için güçlü bir uyarıcıdır. Endotel ve fibroblastları da uyarır, angiogeneziste rol oynar

Vasküler Endotelial Büyüme Faktörü (Vascular Endothelial Growth FactorVEGF): Makrofaj ve epidermis tarafından salınır. Angiogenezisin en önemli uyaranıdır. Endotel hücrelerinde, alıcıları bulunur; güçlü bir mitoz doğurucudur, damar geçirgenliğini artırır.

Yara iyileşmesi üzerinde beslenme çok etkilidir. Protein yetersizliği, C vitamini yetersizliği kollajen sentezini engeller ve yara iyileşmesini geciktirir. Glikokortikoidler, yangıyı baskıladıkları gibi, fibroblast gelişimini engelleyerek, iyileşmeyi de baskılarlar. Yara enfeksiyonu iyileştirmeyi geciktiren en önemli faktördür. Mekanik irkiltiler de, iyileşmeyi engeller. Yetersiz kan akımı iyileşmeyi geciktirir. Yabancı cisimler, gereksiz dikiş materyali, tel, cam, kıymık ve kemik parçaları da iyileşmeyi engeller.

Başlangıçta normal devam etmekte olan yaralarda bile görülebilir. Çok fazla miktarda kollajen birikimi yarada tümör benzeri yumrulaşmalara-taşkınlaşmalara neden olur ve keloid adını alır. İnsanlarda ve çoğunlukla, travma sonu oluşur. Taşkın granulasyon dokusu, fibroblastların ve kollajenin çok fazla üremesi ve buna bağlı olarak yara kenarlarından dışarı taşması durumudur; bu şekilde epitelizasyon da engellenmiş olur. Atlarda bacakların alt kısımlarında görülür

Yara oluştuktan hemen sonra iyileşme süreci başlar. Zedelenmiş doku, yaranın onarımı için dört zaman bağımlı evreden geçer; hemostazis, akut yangı, çoğalma proliferasyon (granulasyon) ve yeniden modelleme-şekillendirme (remodeling: olgunlaşma ve büzülme).

Permanent Hücreler: Doğumdan sonra, rejeneratif faaliyet veya kapasite göstermeyen kalıcı hücrelerdir.

Pek çok koşulda zedelenmeme ve yıkımın oluştuğu dokuda sadece parankim değil, parankim hücrelerinin desteklendiği bağ dokusundan çatı da yıkımlanır. Böyle bir durumda dokunun rejenerasyon yoluyla iyileşmesi mümkün olmaz. Doku kaybının oluştuğu alan, defekt, zamanla daha az özelleşmiş fibroblast hücreleri ile doldurulur. Bu doldurma zedelenme bölgesinin orijinal haline döndürülmesinden çok “yapıştırıcı ve bir arada tutucu” özelliği olan kollajenden zengin nedbe dokusuyla kaplanması işlemidir

Yara iyileşmesi biyolojik ve klinik önemi bakımından iki başlık altında incelenebilir:

1. Parankim rejenerasyonu ile iyileşme

2. Bağ dokusunun kaybedilen dokunun yerini doldurması ile oluşaniyileşme 

Proliferasyon-çoğalma fazı; zedelenmeden yaklaşık 4 gün sonra başlar ve yaranın büyüklüğüne göre, 3-4 hafta veya daha uzun sürer.