Cinsiyet ve Kalıtım

Hücre bölünmeleri sırasında başlangıçta kromozomların karşı karşıya gelip birleşmeleridir.

Ökaryotik hücrelerde kromozomlar, otozomal ve cinsiyet kromozomları olarak ayrılmaktadır. Otozomal kromozomların üzerinde cinsiyet özellikleri ile ilgili bazı genler bulunmasına karşılık; cinsiyetin belirmesinde cinsiyet kromozomları etkilidir. Otozomal kromozomlar dışında iki adet cinsiyet kromozomu bulunmaktadır. Memelilerde bu kromozomlar X ve Y kromozomları olarak tanımlanmaktadır. Dişilerde iki X kromozomu vardır. Erkeklerde ise X ve Y kromozomları bulunmaktadır. X kromozomu Y kromozomuna göre daha büyüktür ve daha fazla sayıda gen bulundurmaktadır. Y ve X kromozomlarının üzerinde benzeşim gösteren küçük bir bölge vardır. Bu bölgeler pseudoautosomal (yalancı otozomal) bölgeler olarak adlandırılırlar. Yalancı otozomal bölgeler her iki kromozomun da uç kısımlarındadır ve sinapsis olayı bu kısımlarda olmaktadır. Y kromozomunun bu bölgeleri dışında kalan kısımında X kromozomu üzerinde bulunan genler yoktur (fiekil 6.1). Y kromozomu erkekliğin gelişimi ile ilgili anahtar genleri bulundurur. Y kromozomu yoksa dişilikle ilgili gelişmeler görülür. X kromozomunu taşıyan spermatozoon (sperm hücresi) gene X kromozomunu taşıyan ovum (yumurta) ile birleşirse doğan yavru dişi (XX) olacaktır. Eğer spermatozoon Y kromozomunu taşıyorsa bu sefer X kromozomunu taşıyan ovum ile bu spermatozoon’un birleşmesi sonunda erkek (XY) yavru olacaktır.

Fertilizasyon erkek ve dişi gametlerin bir araya gelmesidir.

Kanatlılarda cinsiyetin belirmesi memelilerden farklıdır. Tamamen tersinedir. Kanatlılarda cinsiyet kromozomları farklı harşerle Z ve W olarak isimlendirilir. Dişiler Z ve W kromozomlarını erkekler ise iki adet Z kromozomunu (ZZ) bulundurmaktadır. Z kromozomu aynen X kromozomunda olduğu gibi daha büyüktür. W kromozomu daha küçük ve mikrokromozom şeklindedir.

Embriyonal gelişmenin ilk aşamalarında cinsiyetin dış görünümü ile ilgili gelişmeler olmaz. Bu süreçte gonadlar yumurtalık ya da testislere dönüşüm aşamasındadır. Bu durumun geleceği hangi hormonun etkili olduğuna bağlı olarak değişmektedir. Bu aşamalarda Y kromozomu anahtar rolü oynar ve onun varlığında gonadlar testislere, yokluğunda ise yumurtalığa dönüşür. Yeni oluşan testisler, testesteron ve diğer cinsiyet hormonlarını üretmeye başlarlar. Bu hormonlar erkek üreme sisteminin gelişmesi için önemlidir. Buna karşıt olarak XX fetusda yeni oluşmaya başlayan yumurtalıklar, östrojen gibi farklı cinsiyet hormonları üretmeye başlarlar. Östrojen dişi cinsiyet özelliklerinin gelişmesi için önemlidir.

Erkek cinsiyetinin belirlenmesinde temel gen SRY (Y kromozomu üzerinde cinsiyet belirleme geni) dir. Dişilerde bu gen bulunmamaktadır. Fareler üzerinde yapılan çalışmalarda bu genin testisler gelişmeye başladığı zamanda etkinliğini gösterdiği belirlenmiştir. SRY gen ürünleri erkek cinsiyetinin belirlenmesinde gerekli reaksiyon basamaklarının başlamasını düzenlemektedir.

Hayvan yetiştirciliği yaparken, yapılan yetiştiriciliğe bağlı olarak, populasyonda ya erkek ya da dişi hayvanların daha yoğun olarak kullanılması bazı verimlerin daha fazla alınmasına neden olmaktadır. Örneğin sığır yetiştiriciliğinde eğer et verimi yönünden bir yetiştiricilik yapılıyorsa o zaman tercih edilen cinsiyet erkek hayvandır. Eğer süt amaçlı bir yetiştiricilik yapılıyorsa sürüde olması istenilen hayvanlar dişidir. Benzer olarak bunu diğer hayvan türleri için de örnekleyebiliriz. Bunlara bağlı olarak yetiştirme sistemine göre cinsiyetin yönlendirilmesi yetiştirici için ekonomik bir kazanç sağlayacaktır.

Cinsiyetin yönlendirilmesi ile ilgili çalışmalar özellikle spermin X veya Y kromozomu taşıyıp taşımadığına bağlı olarak yapılan uygulamalara yönelmiştir. Bu çalışmalardan bazıları spermin santrüfüjle çöktürülmesi, elektroforezinin yapılması şeklinde olduğu gibi semen üzerinde bazı hormon ve kimyasalların uygulanması şeklinde de olmuştur. Aynı zamanda dişi cinsiyet organlarına farklı atmosfer basıncı ve farklı Ph’ların uygulanması gibi değişik metodlar da kullanılmıştır.

Hücre ve kromozom gibi mikroskobik parçacıkların tanımlanması ve sayılması amacıyla kullanılan laser ve elektrik donanımlı bir alettir.

Hayvanlarda yüzlerce gen bulunur. Bununla birlikte kromozom sayıları bu gen sayıları ile aynı değildir. Dolayısıyla bir kromozom üzerinde çok sayıda gen bulunmaktadır. Aynı kromozom üzerinde bulunan genlere bağlı ya da birleşik genler denir. Bu genler aynı kromozom üzerinde olduğu için aynı gamete -krossing over dışında- birlikte geçerler.

Cinsiyet kromozomları üzerinde de birçok gen bulunmaktadır. Cinsiyet kromozomları üzerinde bulunan genler tarafından fenotipte oluşturulan karakterlerin kalıtımına cinsiyete bağlı kalıtım denir. Bu memeliler için X ve Y kromozomu üzerinde bulunan genlerdir. Kanatlılar için bu genler daha farklı olarak Z ve W kromozomunda bulunan genlerdir.

Sığırlarda X’e bağlı çekinik genden kaynaklanan kalıtsal hastalıklara örnek olarak “anhidrotic ectodermal dysplasia” denilen ayak problemleri ile birlikte seyreden kılsızlık oluşumu da bir başka örnek olarak gösterilebilir

Holştayn sığır ırkında görülen ve X’e bağlı baskın bir genden kaynaklanan Çizgili kılsızlık hastalığı hayvanın yan taraşarında kılsızlıkların oluşumuna sebep olmakta ve bu alleli taşıyan erkekler uterusta ölmektedirler.

Bir genin allellinin bulunmaması durumudur. Memelilerde X kromozomu üzerindeki bir genin Y kromozomunda, kanatlılarda ise Z kromozomunda bulunan bir allelin W kromozomunda bulunmaması örnek olarak verilebilir.

Otomatik olarak cinsiyetin belirlenmesi. Z kromozomu üzerinde taşınan renk gibi bazı özelliklerden yararlanarak cinsiyetin belirlenmesi olayıdır.

Y kromozomu üzerinde bulunan genlerin oluşturduğu kalıtımsal duruma aynı zamanda holoandrik kalıtım da denilmektedir.

Hayvanlarda bazı özellikler aynı genotipte olmalarına karşın farklı cinsiyetlerde farklı şekillerde fenotipe yansıyabilmektedir. Bununla ilişkili tipik bir örnek Ayrshire sığır ırkında görülen don rengi (deri ve kıl örtüsünün rengi) verilebilir. Bu ırkta mahogoni beyazlığı belirleyen bir M geni ve kırmızı beyazlığı belirleyen başka bir gen m geni bulunmaktadır. Mahogoni beyaz bir inek (MM) ile kırmızı beyaz bir boğanın (mm) çiftleşmesi sonucunda heterozigot yani Mm genotipinde yavruların erkeklerin mahogoni beyaz, dişilerin ise kırmızı beyaz don rengine sahip olduğu görülecektir. Aynı genotipte olmalarına karşın aynı özellik farklı cinsiyetlerde farklı olarak belirmektedir. Birinci yavru döller (F1) kendi aralarında çiftleştirilince ikinci yavru döllerin erkeklerinde (F2) 3 mahogoni beyaz, 1 kırmızı beyaz şeklinde dağılım ortaya çıkarken; dişilerinde 3 kırmızı beyaz, 1 mahogoni beyaz şeklinde bir dağılım ortaya çıkacaktır.

Erkek hayvanın cinsiyet organın ameliyat ile alınıp kısır hale getirilmesine Kastrasyon denir.

Cryptorchidism testis torbasında testislerin tek veya çift taraflı olarak bulunmaması durumudur.

Servis periyodu bir ineğin doğum yaptıktan sonra başlayıp gebe kalıncaya kadarki geçen süredir.