TEMEL VETERİNER FİZYOLOJİ

Sindirim kanalı, hayvan gruplarından karnivorlarda kısa, omnivorlarda orta, herbivorlarda ise uzundur. Karnivorlar yüksek enerjili besinleri, herbivorlar düşük enerjili bitkisel materyali değerlendirir. Omnivor grubu hayvanlarda ise her iki grubun özellikleri ortaktır.

Açlıkta organizmada önce karbonhidratlar sonra yağlar, besin almama durumu sürdüğü takdirde en son olarak proteinler yıkımlanmaktadır. İştah, açlıkta da toklukta da oluşabilir ve besinlere karşı duyulan özel istek olarak tanımlanabilir. Açlık, ekstraselüler (hücredışı) sıvının özellikle de kanın besin maddelerin den yoksunluğu sonucu sinir sisteminin duyarlı hale gelmesidir. Açlık ve susuzluk merkezi hipotalamusta yer almaktadır. Tokluk, açlığın tersi olan bir durumdur. Tokluk duyumunun oluşabilmesi için vücuttaki besin depoları doymuş durumda olmalıdır. Aç bir hayvanın tokluk merkezi uyarılırsa açlık görülmemektedir.

Sindirim olaylarının kontrolünde sindirim sisteminin başlangıç bölümünde (ağız ve özefagus) sinirsel kontrol söz konusudur. Bundan sonraki bölümde (mide ve bağırsaklarda), özellikle duodenumda, hormonal kontrol sinirsel kontrolden daha üstün hale gelmektedir. Her iki kontrol (sinirsel ve hormonal) ince bağırsaklar boyunca beraber çalışmaktadır. Sindirim kanalının son bölümlerinde (rektum ve anüs) sinirsel kontrol daha önemlidir. Sindirim kanalında her bölümün görevi, besin maddelerini kendinden sonraki bölüm için hazırlamaktır. Sinir sistemi, (1) somatik (vücudun dış yapısı ile ilgili-istemli) (2) otonom (istemsiz çalışır ve sindirim kanalına hakimdir) sinir sistemi olarak iki bölümde incelenir. Otonom sinir sistemi sempatik ve parasempatik olmak üzere ikiye ayrılır. Bu iki bölüm, vücut fonksiyonlarının dengeli bir biçimde sürdürülmesi için işbirliği halinde aktiviteyi engelleyici (inhibisyon) veya arttırıcı (stimülasyon) olarak çalışmaktadır.

Çiğneme, istemli olarak başlayan, sıklıkla refleks davranışı olarak devam eden mekaniksel bir olaydır. Ağıza alınan besin maddelerinin küçük parçalara ayrılması, tükürükle karıştırılması hem yutmaya hem de mide sindirimine yardımcı olmaktadır. Çiğneme olayı üst çenenin hareketsiz olmasından ötürü alt çenenin hareketleri (sağa-sola, ileri-geri, aşağı-yukarı) ile yapılmaktadır. Her hayvan türünde çiğneme eşit öneme sahip değildir. Çiğneme, herbivorlarda düzenli olarak yapılmaktadır. Ruminantlarda besin maddeleri yutulduktan sonra tekrar ağıza getirilip çiğnenerek geviş getirme (ruminasyon) olayı sürdürülmektedir. Çiğnemenin süresi alınan besinin türüne bağlıdır. Ruminantlar günde sekiz saat çiğneme olayını sürdürmektedir. Karnivorlarda çiğneme pek önemli değildir. Yiyeceklerde nişasta varsa nişastayı parçalayan enzim (tükürük amilazı), çiğneme sırasında besin maddelerinin enzimsel parçalanmasına yardımcı olmaktadır. Çiğnemenin en önemli görevi besinlerin küçük parçalara ayrışması ve bu parçaların yutulup mideye gönderilmesidir.

Kusma, mide ve duodenum’un başlangıç bölümündeki içeriğin zararlı maddelerin oluşturduğu zehirlenmelerden korunmak amacıyla ağız yoluyla dışarı çıkartılması olayıdır. Kusma merkezi beyin kökünde (medulla oblongata) bulunmaktadır. Kusma olayı,refleks olarak değişik organlarda (farenks, sidik kesesi, kalp, böbrek, uterus, beyin, iç kulak vb.) bulunan reseptörlerin herhangi bir nedenle uyarılması sonucu oluşmaktadır. Midenin fazla dolgunluğu, midenin irritasyonu, şiddetli ağrılar, toksinler, X ışınları, beyin kanaması, bağırsak tıkanması, dehidrasyon, üremi (kandaki üre oranının normalin üzerinde olması) anoksi, anemi ve elektrolit dengesinin bozulması kusma nedenleri arasında sayılabilir. Kedi, köpek, yırtıcı kuşlar ve domuz gibi hayvanlarda kusma kolay bir şekilde gerçekleşirken, atlarda midenin anatomik yapısından dolayı kusma olayı görülmemektedir. Geviş getirenlerde (ruminant) rumen ve retikulum içeriği kusulabilir ise de omazum ve abomazum içeriğinin kusulması şekillenmez. Ancak bazı durumlarda (bağırsak tıkanıklığı vb) abomazum içeriği ön midelere geçebilmektedir. Atlarda kardiyak (özefagusun mideye giriş noktası) sfinkter kaslarının çok kuvvetli olması ve yumuşak damağın (palatum molle) uzun olması nedeni ile kusma olayı görülmez.

Müsin: Midedeki tüm bölgelerden salgılanmaktadır. Mide mukozasını örtücü görev yapar. Mukus ve bikarbonat salgıları ile mideyi mekanik ve kimyasal zararlardan korur. Pepsin: Fundus bezi prinsipal hücrelerinden pepsinojen halinde salgılanır, tuz asidi ile aktif hale gelir. Proteinleri midede peptonlara kadar parçalar. Renin: Ruminantlarda süt emme döneminde abomazumda bulunur. Sütün kazeini üzerine etkir. Prinsipal hücrelerden salınır. Pepsinle birlikte onları peptonlara ve paranükleik asit haline çevirir. İntrinsik faktör: Midede parietal hücrelerden salınır.

Gastrin: Midenin G hücreleri tarafından salgılanan gastrin hormonu, tuz asidi ve pepsinojenlerin salgılanmasına yardımcı olur.

Herbivorlar midelerinin anatomik ve fizyolojik özelliklerine göre iki gruba ayrılırlar. Atlarda mide tek odacıklı olmasına rağmen bileşik özellik göstermektedir. Atlarda bezsel yapı taşımayan kutan mukoza ile kaplı giriş bölümü vardır. Keçi, sığır, koyun, manda gibi ruminantlarda mide rumen (işkembe), retikulum (börkenek), omazum (kırkbayır) ve abomazum (şirden) olarak adlandırılan dört odacıktan oluşmuştur.

Çok odacıklı ve bileşik tip midelerde, glanduler (bezsel) bölümden önce kutan mukozaya sahip bölümler bulunmaktadır. Ruminantlarda, rumen, retikulum ve omazum mukozaları kutanöz karakterdedir. Ön mide de denilen bu üç odacık içerisinde mikrobiyel sindirim gerçekleşmektedir. Sindirim salgıları bezsel bölüm olan abomazumdan salgılanmaktadır. Abomazum, insan ve karnivorlardaki basit midenin karşılığı olan bölümdür. Bu bölümde sadece protein sindirimi ve ön midelerden gelen bakterilerin parçalanması söz konusudur. Rumen mukozasında papillalar (dikenimsi çıkıntılar) bulunmakta olup bu papillalar emilim yüzeyini arttırmaktadır. Retikulumun iç yapısı bal peteği görünümünde iken omasum içerisinde laminalar bulunmaktadır. Ruminantlar selüloz gibi bitkisel besinleri enerji kaynağı olarak kullanarak hayvansal proteine (ete, süte) çevirmektedir.

Herbivor hayvanlar bitkisel besinleri anatomik yapılarına uygun olarak; geviş getirenlerde rumen ve retikulumda, geviş getirmeyenlerde (at) ise sekum ve kolonlarında mikroorganizmaların yardımıyla parçalayıp enerjiye dönüştürmektedir.

Bir maddenin veziküller (kesecik) halinde plazma membranı ile hücre dışına geçmesine ekzositoz denilmektedir.

Pinositoz: Bir maddenin hücre dışında bulunan küçük moleküller ile hücre içine geçmesi olayıdır. Hem aktif hem pasif taşınım vardır.

Sekretin: Mide ve duodenumdaki S hücrelerinden salgılanır. Gastrinin antagonisti (zıt etkili) olarak çalışır.

Kolesistokinin: Duodenumdan salgılanır. Tuz asidi sekresyonunu engeller, pankreas enzimlerinin salınımını arttırır. Goblet hücreleri (kadeh hücreler) mukus salgılayan hücreler olup enterositlerin aralarına yerleşmiş durumdadır. İnce bağırsaklarda ayrıca sindirime yardımcı olan hormonları salgılayan enteroendokrin hücreler ile lumen içerisine doğru antimikrobiyel salgı (lizozim) yapan Paneth hücreleri bulunmaktadır. İnce bağırsakların yapısında sinir pleksusları bulunmaktadır. En önemlileri pleksus submukoza ve pleksus miyenterikus’tur. Bunlar bağırsağın iç (intrinsik) sinir sistemidir.

Besin maddeleri, bitkisel ve hayvansal kaynaklı olduğundan evcil hayvanlar karnivor (etçil - kedi, köpek v.b.), herbivor (otçul - inek, koyun, keçi v.b.) ve omnivor (etçil-otçul - insan, domuz v.b.) olmak üzere üç grupta toplanır.

Sindirim kanalı içerisinde besin maddeleri mekanik, kimyasal ve mikrobiyolojik işlemlere uğratılır. Sonuçta canlının yaşamı, üremesi ve verimi için gerekli enerji üretilir. Mekanik hareketler denilince, besinlerin ağıza alınması, çiğnenip tükürüklenmesi, yutulması, geviş getiren hayvanlarda (ruminant) ruminasyon, kusma, besinlerin geriye hareketi, mide, ince ve kalın bağırsaklardaki hareketler ile dışkılama anlaşılır. Sekretorik işlemler tükürük bezi, mide, pankreas, karaciğer ve bağırsak salgısı ile ilgili olaylardır. Mikrobiyolojik işlemler ise sindirim kanalında yerleşmiş olan mikroorganizmaların görevlerini içermektedir.

Susuzluk (dehidrasyon) ise vücut suyunun azalması anlamındadır ve başlıca dört önemli semptomla ortaya çıkar. (1) İntraselüler (hücre içi) dehidrasyon, (2) ekstraselüler (hücre dışı) dehidrasyon, (3) hemoraji (kanama) ve kalp yetmezliği, (4) ağzın kuruması. Mastikasyon çiğneme işlemine denir.

Çiğneme, herbivorlarda düzenli olarak yapılmaktadır. Ruminantlarda besin maddeleri yutulduktan sonra tekrar ağıza getirilip çiğnenerek geviş getirme (ruminasyon) olayı sürdürülmektedir. Sinir sistemi, (1) somatik (vücudun dış yapısı ile ilgili-istemli) (2) otonom (istemsiz çalışır ve sindirim kanalına hakimdir) sinir sistemi olarak iki bölümde incelenir. Otonom sinir sistemi sempatik ve parasempatik olmak üzere ikiye ayrılır. Bu iki bölüm, vücut fonksiyonlarının dengeli bir biçimde sürdürülmesi için işbirliği halinde aktiviteyi engelleyici (inhibisyon) veya arttırıcı (stimülasyon) olarak çalışmaktadır. Çiğneme (Mastikasyon), istemli olarak başlayan, sıklıkla refleks davranışı olarak devam eden mekaniksel bir olaydır. Damarların genişletilmesi (vazodilatasyon).

Ağızda üç önemli tükürük bezi vardır. Bunlar, gl. parotis (kulak arkası), gl. mandibularis (çene altı) ve gl. sublingualis’tir (dilaltı). Ayrıca, gl. labialis dudaklarda, gl. buccalis yanaklarda, gl. pharyngea yutakta ve gl. palatina damakta bulunmaktadır.

Tükürükte bulunan müsin maddesi ağız mukozasının nemli ve kaygan tutulmasını sağlayarak mukozayı korur. • İçerisinde bulunan bikarbonat sayesinde pH’yı nötrleştirir. Böylece dişlerin Ca++ kaybetmesini önler. •İçerisinde bulunan lizozim maddesi bazı mikrop türlerine karşı yok edici özellik gösterir. •Omnivorlarda (rat, domuz ve insan) ve karnivorlarda tükürükte bulunan pityalin (alfaamilaz enzimi) nişastanın parçalanmasını sağlar. •Civa, kurşun, üre gibi toksik etkili maddeler ile kuduz virüsü gibi etkenler tükürükle dışarıya çıkartılır. •Ruminantlarda tükürük ayrı bir öneme sahip olup, içerisinde bulunan bikarbonat ve fosfat tamponları sayesinde rumenin asit pH’sını nötralize etmektedir.

İnsülin ise pankreastan salınan bir hormondur.

Besin maddelerinin ağızdan mideye geçirilmesi olayına yutma denir. Karışık bir mekanizma olan yutma üç aşamada oluşur: (1) İstemli olarak ağız boyunca, (2) refleks şeklinde farenkse (yutak) doğru ve (3) refleksif (kendiliğinden) olarak özefagusa doğru. İstemli kısmın bitip yutmanın refleks olarak devam ettiği bölümlerde glottis ve larenks kapatılarak besinlerin akciğerlere ve soluk borusuna geçişi engellenmektedir. Özefagus yemek borusunu; farenks yutak'ı ve  kardiya da midenin başlangıç kısmını yani yemek borusu-mide birleşim yerini ifade etmek için kullanılır.

Mide sindiriminin en önemli amacı, besinlerin bağırsak sindirimi için uygun hale getirilmesidir. Basit midelilerde midenin görevi şunlardır: •Besinleri geçici bir süre depolayabilir. •Besinlerin mekanik parçalanmasına ve kimyasal parçalanma sonucu sindirilmiş kısımların bağırsaklara gönderilmesine yardımcı olur. •Mideden B12 vitamininin emilmesiyle ilgili intrinsik faktör salgılanır. Yokluğunda pernisiyöz anemi şekillenir. •Mideden tuz asidi (HCl) salgılanır. •Mideye kadar gelen yabancı madde ve mikroplar tuz asidinin düşük pH’sı sayesinde ölürler. Bu nedenle midenin organizmayı koruyucu görevi vardır.

Mide salgısı içinde organik ve inorganik maddeler bulunmaktadır. İnorganik maddeler tükürüktekinin benzeridir. Organik madde olarak enzimler bulunmaktadır. Bunlar:

Renin: Ruminantlarda süt emme döneminde abomazumda bulunur. Sütün kazeini üzerine etkir. Prinsipal hücrelerden salınır. Pepsinle birlikte onları peptonlara ve paranükleik asit haline çevirir.

Müsin: Midedeki tüm bölgelerden salgılanmaktadır. Mide mukozasını örtücü görev yapar. Mukus ve bikarbonat salgıları ile mideyi mekanik ve kimyasal zararlardan korur.

Pepsin: Fundus bezi prinsipal hücrelerinden pepsinojen halinde salgılanır, tuz asidi ile aktif hale gelir. Proteinleri midede peptonlara kadar parçalar.

Gastrin: Midenin G hücreleri tarafından salgılanan gastrin hormonu, tuz asidi ve pepsinojenlerin salgılanmasına yardımcı olur.

İntrinsik faktör: Midede parietal hücrelerden salınır.

Ruminant midesinin ilk iki gözünde mikroorganizmaların üremeleri, gelişimleri, iş görebilmeleri ve fermantasyon yapabilmeleri için 39-42°C’lik ısı gerekir.