TEMEL VETERİNER FARMAKOLOJİ VE TOKSİKOLOJİ

Hayvanlarda bakır ile akut, subakut ve kronik nitelikte zehirlenmeler görülür. Bakırla akut zehirlenme vakalarında belirtiler hızlı başlar. Zehirlenen hayvanlarda bulantı, kusma, tükürük salgısında artış, şiddetli sancı, sürgün, güçsüzlük, felç ve ilerleyen olgularda 1-4 gün içerisinde ölüm şekillenir. Herhangi bir şekilde düşük düzeyde bakıra uzun süre maruz kalınması durumunda ise özellikle karaciğerde tehlikeli düzeylerde bakır birikir. Karaciğerde biriken bu bakır seviyesi kritik bir değere ulaştığında, karaciğerden ani olarak dolaşıma bakır salınır. Bu durumda da hayvanda akut bir bakır zehirlenmesi olgusu gelişir. Olay etiyolojik bakımdan kronik nitelikte bir zehirlenme vakası olmasına rağmen, klinik belirtilerin başlama hızı ve belirtileri bakımından akut zehirlenme olarak tanımlanır. Bu durumda hayvanda sarılık, iştahsızlık, kanlı burun akıntısı, kanlı idrar, anemi, bazı olgularda kasılmalar dikkati çeker ve ölüm oranı da yüksektir.

Civanın zehirliliği, hayvanın türü, yaşı, cinsiyeti, alınma yolu gibi pek çok faktöre göre değişir. Civa bileşikleri insan, evcil ve yabani hayvanlar ile su canlıları için zehirlidir. Hayvanlar içerisinde civa bileşiklerine en duyarlı olanı sığırdır; bunu duyarlılık sırasına göre koyun, keçi ve kanatlılar takip eder. Organik civa bileşikleri, metalik ve inorganik civa bileşiklerine göre daha zehirlidir ve organik civa bileşikleri arasında da en zehirlisi metilcivadır. Bu durum metilcivanın uçucu olması, kan-beyin engeli ve plasentayı kolay geçmesine bağlıdır. Hayvanlarda civa bileşikleri ile olan zehirlenmeler akut, subakut ve kronik seyreder. Zehirlenmelerde başlıca ölüm sebebi, beyin hasarı ve/veya dolaşım şokudur. Pnömoni ve kalp kası hasarı da ikincil ölüm sebepleri arasındadır.

Koniin, Maydanozgiller ailesinden Baldıran bitkisinin tüm kısımlarında bulunan sıvı bir alkaloittir. Baldıran Anadolu’da yaygın şekilde yıkıntı ve harabelerde, sürülmüş arazilerde, dere ve çay kenarlarında yetişen bir bitkidir. Bu bitki fare idrarı kokusu verir ve Sokrat zehiri olarak da bilinir.
Koniin son derece zehirli bir maddedir ve koniinle zehirlenme belirtileri tüm hayvan türlerinde birbirine benzerlik gösterir. Kas güçsüzlüğü, sendeleyerek yürüme, pupillerde genişleme, nabızda önce yavaşlama sonra hızlanma ve ipliksi nabız şeklini alma, solunumda yavaşlama ve düzensizlikler görülür. Hayvanın şuuru genellikle yerindedir. İlerleyen durumlarda solunum kaslarının felci sonucu ölüm oluşur. Koniin vücuttan atılırken solunum havası ve idrara fare idrarı kokusu verir.

Kolşisin, son derece zehirli, Zambakgiller ailesinden Acı çiğdem bitkisinin, özellikle tohumları olmak üzere, tüm kısımlarında bulunan bir alkaloitdir. Bitkinin belirtilen kısımlarında az miktarda da olsa demekolşin de vardır. İlkbaharda filizlenmiş acı çiğdem yapraklarının, sonbaharda çiçeklerinin, yazın da acı çiğdem tohumlarıyla bulaşık yemlerin veya otların yenilmesine bağlı olarak hayvanlarda zehirlenmeler oluşur. Kolşisin ile zehirlenmelerde, sığırlarda şiddetli karın sancısı ve yeşil-siyah renkte sulu sürgün görülür. Hayvanlarda mide-bağırsak yangısı, göğüs ve deride yanma, şiddetli damar hasarı ve dolayısıyla şok gelişir. Ayrıca belirgin bir kas güçsüzlüğü de görülür. Zehirlenme olgularının ilk dönemlerinde gelişen ölümün nedeni solunum felci veya kalp-damar şoku iken; ilerleyen dönemlerde gelişen ölümün nedeni kanama ve kemik iliği baskısı sonucu oluşan enfeksiyon hastalıklardır.

Hayvanlarda zehirlenmelere sebep olabilen önemli metallerden biridir. Doğada 200’den fazla mineral kaynağı kurşun içermesine rağmen, bunlardan üçü (galena, anglesit, cerussit) kurşun elde edilmesinde kullanılır. Kurşun bileşikleri boya (kurşun beyazı, kurşun kırmızısı, kurşun sarısı gibi), akümülatör/batarya, şehir su şebekesi, seramik, kauçuk üretimi, matbaacılık, pestisit, çocuk oyuncakları ve benzin katkı maddesi olarak kullanılır.

Hayvan barınakları ve çiftliklerdeki yem kapları ve depoları ile yemlik ve sulukların kurşunlu boyalarla boyanması sonucu bunlara konulan asit tepkimeli veya fermente olabilen yem ya da yiyecekler boyadaki kurşunun kolayca iyonize olmasını sağlayarak hayvanlarda zehirlenmelere sebep olabilir. Boyalı kısımların veya boya kaplarının hayvanlar tarafından yalanması da diğer bir zehirlenme nedenidir.

Yapılarında kalp glikoziti içeren 300’den fazla bitki çeşidi bulunur ve bunlardan en önemlileri; Yüksükotu bitkileri, Strofantus, Adasoğanı, Vadi zambağı, Zakkum ve Bohçaotları’dır. Kalp glikozitlerinin en önemli temsilcileri ise digitoksin, digoksin, gitoksin, gitalin, strofantin glikozitleri (strofantin-k, strofantin-g), lanatosit A, B, C ve diginatin’dir. Kalp glikozitlerinin etkinlikleri aglikon kısmıyla ilgilidir. Buna bağlanan şeker ve hidroksil grupları glikozitin toksikokinetiği ve etki gücü veya hızını değiştirir. Sağaltımda kullanılan glikozitlerle dijitalleme veya idame doz uygulamaları sırasında oluşacak doz aşımı hallerinde, gereğinden uzun süreyle kullanılmaları durumunda ve bu maddeleri içeren bitkilerin aşırı miktarlarda tüketilmesi sonucunda zehirlenme vakaları görülür. Kalp glikozitlerinin zehirliliği değişkendir ve bunlar içerisinde en zehirlisi digitoksin’dir. Bu madde vücuttan çok yavaş atıldığı için birikici özelliğe de sahiptir.

Ülkemizde de yetiştirilen çok sayıda bitki, tarım ürünü, yem maddesi, sebze ve meyvede östrojenik etkili bileşikler bulunabilir ve bu maddeleri içeren bitkilerin özellikle çiftlik hayvanları tarafından tüketilmesiyle de hayvanlarda üreme düzensizlikleri ve kısırlık olguları görülebilir. Östrojenik etkili maddeleri içeren bu bitkilerden başlıcaları; alfalfa, üçgül, bezelye, soya fasulyesi, anason, kahve, lahana ve rhubarb’dır. Bu bitkilerde ve bitki tohumlarındaki östrojenik maddelerin başlıca temsilcileri ise; genistein, biochanin A, daidzein, gratensin, enterolakton, enterodiol, koumestrol’dür.

Özellikle yabani şalgam, kolza ve pamuk gibi bitkilerde veya bunlardan elde edilen yağlarda bulunan erusik asit, sterkulik asit, malvalik asit, setoleik asit, fitanik asit gibi yağ asitleri vücutta sindirilemedikleri için hayvanlarda zehirlenmeye neden olabilirler. Bunlar içerisinde de özellikle erusik asit önem taşır ve bu maddeyi içeren yemlerin tüketilmesi hayvanlarda, gelişme geriliğine, yemden yararlanmanın azalmasına, kalp kası ve çizgili kaslarda hasara, kalp kası mitokondrionlarında glutamat gibi maddelerin yükseltgenme yeteneği ve ATP üretiminin bozulmasına, dalağın büyümesine ve alyuvarların parçalanmasına yol açabilir.

Bitki kaynaklı ışığa duyarlılık Tip I ışığa duyarlılık ve Tip II ışığa duyarlılık diye ikiye ayrılır. Tip I ışığa duyarlılığa doğrudan bitkiden gelen madde veya maddeler neden olurken; Tip II ışığa duyarlılığa karaciğer aracılığında atılan parçalanma ürünleri/metabolitleri neden olur. Bu sebeple, ilki “birincil ışığa duyarlılık”, ikincisi de “ikincil ışığa duyarlılık” (karaciğer kaynaklı ışığa duyarlılık) diye de bilinir. İkincil işığa duyarlılıkta karaciğer hasarı ve şiddetli sarılık da vardır. Fagoprin, hiperisin, lantaden, lechuguilla, ikterogenin gibi maddeler veya bunları içeren bitkiler Tip I ışığa duyarlılığa neden olurken; filloeritrin, bergaptan, ksantotoksin, psoralen gibi maddeler de Tip II ışığa duyarlılığa neden olurlar.

Teratojenik etki: İlaç ve metabolitlerinin anne kanından plasenta yoluyla yavrunun dolaşımına geçmesi sonucu yavruda şekil bozuklukları veya noksan gelişme şeklinde kendisini gösteren bozukluklardır.

Evcil hayvanlarda zehirlenmelere sebep olabilen önemli metallerden birisidir. Arsenik ile perakut, akut, subakut ve kronik nitelikte zehirlenmeler görülür. Perakut zehirlenmelerde genellikle hiçbir belirti görülmeden hayvan ölü olarak bulunurken; akut olaylarda
şiddetli sancı, sendeleme, güçsüzlük, bitkinlik, kusma, susama, bazen kanlı olabilen sulu sürgün, nabız sayısında artış ve ilk 1-3 gün içerisinde de ölüm görülür. Arsenik ile subakut zehirlenme durumunda ise hayvanlarda sancı, sendeleme, güçsüzlük, durgunluk, kanlı
sürgün, susama, bacaklarda kısmi felç ve soğukluk, uyuşukluk, idrarda kan bulunması ve ara sıra çırpınmalar görülür. Kronik arsenik zehirlenmesi hayvanlarda nadiren görülür. Bu durumdaki hayvanlarda ise susama, mukoz zarların tuğla kırmızısı renk alması, nabızda hafif düzensizlik ve zayıflama dikkati çeken başlıca belirtilerdir. Ayrıca arseniğin kanserojen etkisi de vardır.

Antelmintik: Sindirim kanalı, solunum yolları, karaciğer, göz, kalp gibi yerlerde bulunan iç parazitlere karşı kullanılan ilaçlardır. Bu ilaçlar parazitleri ya konakçının vücudunda öldürerek ya da sadece vücut dışına çıkarılmasını sağlayarak etkili olurlar.

Hayvanlar içerisinde civa bileşiklerine en duyarlı olanı sığırdır; bunu duyarlılık sırasına göre koyun, keçi ve kanatlılar takip eder.

Çinko, toprakta en fazla rastlanan 24’üncü elementtir. Maden yatakları ve toprakta başlıca çinko sülfür ve çinko karbonat şeklinde bulunur ve hemen tümüyle de kadmiyumla birliktedir.

Kadmiyum doğada genellikle çinko ile birlikte bulunan ve toksikolojik yönden önem taşıyan bir metaldir. Kadmiyum, başta kadmiyum oksit, kadmiyum hidroksit, kadmiyum karbonat, kadmiyum sülfat ve kadmiyum nitrat tuzları şeklinde; çeşitli metallerin (demir, bakır, çinko, çelik gibi) aşınmaya karşı korunmaları için kaplanmalarında, Ni-Cd pili ve akümülatörlerinin yapımında, kurşun ile alaşım halinde kabloların kaplanmasında, boya ve cam endüstrisinde, plastikde dayanıklılık artırıcı ve pestisid üretiminde kullanılır.

Kurşun ile akut, subakut ve kronik tipte zehirlenmeler oluşur. Akut tipte zehirlenme durumunda klinik belirtiler genellikle ortaya çıkmadan hayvan ölmüş halde bulunur. Belirtilerin görüldüğü durumlar da genellikle 12-24 saat içinde ölümle sonuçlanır. Karın sancısı ve sürekli böğürme, tükürük ve gözyaşı salgılarında artış görülen ilk belirtilerdir. Sağılan hayvanlarda süt verimi azalır. Anılan belirtileri şiddetli kabızlık izler. Hayvanın dışkısı koyu renkte ve pis kokuludur. Ağrılı ve sık işeme görülür. Bu belirtileri merkezi sinir sistemine ilişkin, özellikle çırpınmalarla seyreden ve kuduz hayvanlarda görülenlere benzer, titremeler, kas spazmları, diş gıcırdatması, çırpınmalar, çevredeki eşya ve malzemelere saldırma ve amaçsız hareketler gibi diğer belirtiler takip eder. Spazm ve tetani, ilk klinik belirtilerle birlikte başlar ve şiddeti ile sıklığı artarak ölüme kadar devam eder.

Hayvanların hepsi molibdene duyarlıdır; ama, deney hayvanları ve tek mideli hayvanların duyarlılığı daha azdır. Duyarlılık çoktan aza doğru sığır, koyun, kobay, tavşan, sıçan, domuz, at sırasını izler.

Koniin, Maydanozgiller ailesinden Baldıran bitkisinin tüm kısımlarında bulunan sıvı bir alkaloittir. Baldıran Anadolu’da yaygın şekilde yıkıntı ve harabelerde, sürülmüş arazilerde, dere ve çay kenarlarında yetişen bir bitkidir. Bu bitki fare idrarı kokusu verir ve Sokrat zehiri olarak da bilinir.
Koniin son derece zehirli bir maddedir ve koniinle zehirlenme belirtileri tüm hayvan türlerinde birbirine benzerlik gösterir. Kas güçsüzlüğü, sendeleyerek yürüme, pupillerde genişleme, nabızda önce yavaşlama sonra hızlanma ve ipliksi nabız şeklini alma, solunumda yavaşlama ve düzensizlikler görülür. Hayvanın şuuru genellikle yerindedir. İlerleyen durumlarda solunum kaslarının felci sonucu ölüm oluşur. Koniin vücuttan atılırken solunum havası ve idrara fare idrarı kokusu verir.

Saponinler; azot içermeyen, glikozitik yapılı, çok düşük yoğunluklarda bile suyla çalkalandıklarında köpüren, deri ve mukozalarla temasa geldiğinde irkilti ve yangıya yol açan, alyuvarları parçalayan ve pekçok bitkide bulunan maddelerdir. Bu maddelerin en önemli temsilcileri saponin, githagenin, saporubrin, eskulin, dioscin, glisirrhizin ve glisirrhetik asit’tir. Saponin ihtiva eden bitkilerin başlıcaları ise; karamuk, sabunotu, atkestanesi ve meyanotu’dur. Saponinleri içeren bu bitkilerin ve özellikle de karamuklu unların yenilmesi sonucu hayvanlarda zehirlenmeler oluşur. Bazı bitkilerdeki saponin oranı %10’a varacak ölçüde yüksek olabilir. Alyuvarları parçalaması sebebiyle, damar içi yolla alındıklarında çok zehirlidirler. Buna karşılık, ağız yoluyla alındıklarında ise zehirlilikleri çok azdır. Ergin sığır, koyun, keçi ve kemirici hayvanlar saponinlere daha dirençli iken; danalar ve diğer hayvan türleri saponinlere duyarlılık gösterirler. Saponinlerin etkisi çok hızlı ortaya çıkar ve etkilenen hayvanlarda 1-3 saat içinde bitkinlik, kusma, sancı, sürgün, tükürük salgısında artış ve boğulma belirtileri görülür. Fazla miktarda veya tekrarlanarak alındıkları durumlarda bu belirtilere ilaveten merkezi sinir sistemine ilişkin belirtiler de (genel baskı,
karışıklık, uyarılar, ataksi, kas seyrimeleri, çırpınmalar gibi) ortaya çıkar.

Bakırla akut zehirlenme vakalarında belirtiler hızlı başlar. Zehirlenen hayvanlarda bulantı, kusma, tükürük salgısında artış, şiddetli sancı, sürgün, güçsüzlük, felç ve ilerleyen olgularda 1-4 gün içerisinde ölüm şekillenir. Doğru cevap A şıkkıdır.