TEMEL VETERİNER FARMAKOLOJİ VE TOKSİKOLOJİ

Vücuttaki hücrelerin yeterli derecede farklılaşmaya uğramadan, kontrolsüz ve hızlı bir şekilde bölünmeleri ile kendini gösteren patolojik duruma kanser, bu duruma neden olan maddelere de karsinojen (kanserojen) madde denir. Karsinojen maddelerin vücutta kanser oluşumuna neden olan bu etkilerine de karsinojenik etki denir. Bu açıklamaya göre doğru seçenek 'A' seçeneğidir.

Sığırlarda kronik nitrat zehirlenmesi durumunda ise anoreksi, durgunluk, ağırlık kaybı veya yeteri ölçüde ağırlık kazanamama, süt veriminde azalma, ileri derecede güçsüzlük, yavru atma veya yaşam gücü zayıf yavru doğurma gibi belirtiler dikkati çeker.

Tuz zehirlenmesi tüm hayvanlarda görülebilir, fakat kanatlı hayvanlar ve domuzlar tuzla zehirlenmeye en duyarlı hayvan türleridir. Tuz zehirlenmesi hayvanlarda akut ve kronik tipte olabilir. Zehirlenmede hayvanlarda görülen belirtiler birbirine benzer. Fazla miktarda tuzun alınmasını takiben 1-2 saat içinde zehirlenme belirtileri başlar; daha ziyade merkezi sinir sistemine ilişkin belirtiler dikkati çeker. Zehirlenme genellikle 1-5 gün içinde görülür. Görülen belirtiler otonomik, motor, davranış ve sinirsel belirtiler olarak sıralanabilir. Bu açıklamaya göre doğru seçenek 'A' seçeneğidir.

Alkaloitler, asitlerle tuzlar şekillendirebilen ve bitkilerde yaygın şekilde bulunan azotlu bazlardır. Nikotin, koniin gibi (bu iki madde sıvı haldedir) yapılarında oksijen taşımayanlar dışında genellikle beyaz kristalize toz halde bulunurlar. Alkaloitler serbest baz halinde suda hemen hiç çözünmezler; alkolde iyi, diğer organik çözücülerde ise çok iyi çözünürler. Asitlerle oluşturdukları tuzlarında ise bu durum tam tersinedir. Alkaloitler gerek serbest baz gerekse tuzları halinde tannik asit, ağır metaller ve metal tuzlarıyla kolayca çökerler. Bu sebeple, tannik asit veya tanen içeren maddeler alkaloitlerle zehirlenmelerde sindirim kanalında çöktürücü olarak sıklıkla kullanılırlar. Bu durumda doğru cevap 'E' seçeneğidir.

Koniin, Maydanozgiller ailesinden Baldıran bitkisinin tüm kısımlarında bulunan sıvı bir alkaloittir. Baldıran Anadolu’da yaygın şekilde yıkıntı ve harabelerde, sürülmüş arazilerde, dere ve çay kenarlarında yetişen bir bitkidir. Bu bitki fare idrarı kokusu verir ve Sokrat zehiri olarak da bilinir. Koniin son derece zehirli bir maddedir ve koniinle zehirlenme belirtileri tüm hayvan türlerinde birbirine benzerlik gösterir. Kas güçsüzlüğü, sendeleyerek yürüme, pupillerde genişleme, nabızda önce yavaşlama sonra hızlanma ve ipliksi nabız şeklini alma, solunumda yavaşlama ve düzensizlikler görülür. bu açıklamaya göre doğru seçenek 'C' seçeneğidir.

Kolşisin; son derece zehirli, Zambakgiller ailesinden Acı çiğdem bitkisinin, özellikle tohumları olmak üzere, tüm kısımlarında bulunan bir alkaloitdir. Bu açıklamaya göre doğru seçenek  'A' seçeneğidir.

Nikotin, Patlıcangiller ailesinden tütün bitkisinin yapraklarında bulunan bir alkaloittir. Bu açıklamaya göre doğru seçenek 'E' seçeneğidir.

Piridin Alkaloitler grubunda, nikotin, anabasin, anatabin, arekolin, risinin, termalin gibi alkaloitler bulunur. Bu açıklamaya göre doğru seçenek 'B' seçeneğidir.

Bazı bitkilerde (karabuğday, çemenotu, korunga, zakkum, sarıkantaron, kürdanotu gibi) vücudu ışığa duyarlı kılan maddeler bulunur ve kimyasal olarak bu maddeler genellikle kuinon (hiperisin, fagopirin gibi) ve furanokoumarin (bergaptan, ksantotoksin, psoralen gibi) türevidirler. bu açıklamaya göre doğru cevap 'A' seçeneğidir.

Ülkemizde de yetiştirilen çok sayıda bitki, tarım ürünü, yem maddesi, sebze ve meyvede östrojenik etkili bileşikler bulunabilir ve bu maddeleri içeren bitkilerin özellikle çiftlik hayvanları tarafından tüketilmesiyle de hayvanlarda üreme düzensizlikleri ve kısırlık olguları görülebilir. Östrojenik etkili maddeleri içeren bu bitkilerden başlıcaları; alfalfa, üçgül, bezelye, soya fasulyesi, anason, kahve, lahana ve rhubarb’dır.  bu açıklamaya göre doğru seçenek 'E' seçeneğidir.

Kronik arsenik zehirlenmesi hayvanlarda nadiren görülür. Bu durumdaki hayvanlarda ise susama, mukoz zarların tuğla kırmızısı renk alması, nabızda hafif düzensizlik ve zayıflama dikkati çeken başlıca belirtilerdir. Ayrıca arseniğin kanserojen etkisi de vardır.

Hayvanlarda kronik kurşun zehirlenmesi ise sinir ve sindirim sistemi ile kan yapıcı organlar ve kas dokuya ilişkin belirtilerle kendini gösterir. Bu durumda da anemi, zayıflama, iştahsızlık, verim azalması, kusma, peklik, sancı, dişlerde kurşun pervazı, eklem ve kaslarda ağrı, şişlik, topallık, kısmi veya tam felç, yutak ve tek taraflı gırtlak felci, baş ve boyunda ritmik tikler, kas ve kulaklarda seyirmeler, klonik ve tonik çırpınmalar, körlük ve çeşitli psişik uyarılar dikkati çeker.

Hayvanların hepsi molibdene duyarlıdır; ama, deney hayvanları ve tek mideli hayvanların duyarlılığı daha azdır. Duyarlılık çoktan aza doğru sığır, koyun, kobay, tavşan, sıçan, domuz, at sırasını izler.

Asetat türevi alkaloitlerin başlıcalarını baldıran bitkisinde bulunan koniin, N-metilkoniin gibi maddeler oluşturur.

Striknin; Kargabüken bitkisinin tohumlarında bulunan ve sıçan zehiri olarak sıklıkla kullanılan indol alkaloittir.

Kafein, teofilin, teobromin gibi maddeler purin alkaloitleri diye bilinirler. Çay, kahve, kola kokoa gibi bitki ve diğer maddelerde bulunurlar. Bu maddelerle zehirlenmelerde uyarı hali, huzursuzluk, tremorlar, önce aralıklı ve sürekli çırpınmalar, sonra genel güçsüzlük ve tükenme, kalpte hızlanma, sık idrar yapma gibi belirtiler dikkati çeker.

Glikozitler hidroksil veya sülfidril grubu içeren maddelerin şeker kalıntılarıyla oluşturdukları bileşiklerdir. Glikozit terimi, şeker molekülünün bir diğer maddenin oksijen atomuna bağlanarak şekillendirdiği bileşiğe verilen bir isimdir. Şekersiz kısım aglikon veya genin diye bilinir. Yapılarında bulunan şeker ve şeker olmayan kısım birbirine eter bağıyla bağlanmıştır. Etkin kısımları genin olan glikozitler genellikle su ve alkolik çözücülerde çözünürler. Etkin maddenin sonuna -in veya -inum getirilerek isimlendirilen glikozitlerin toksikolojik bakımdan en önemlileri; kalp glikozitleri, siyanogenetik glikozitler, saponinler, glukosinolatlar, solanin ve antraglikozitlerdir.

Siyanogenetik glikozitler bitkilerin yaprakları, genç filizleri ve tohumlarında daha yüksek düzeyde bulunurken, kabuk ve çekirdekteki miktarları genellikle azdır. Meyvelerin etli kısımlarında ise glikozit genellikle bulunmaz. Glikozit yoğunluğu bitkinin gelişme dönemine göre de değişir. Taze halde-erken dönemde glikozit miktarı daha fazladır. Bu bitkilerde bulunan siyanogenetik glikozitlerin başlıcaları; amigdalin, prunasin, sambunigrin, dhurrin, linamarin, vicianin, asasipetalin, p-hidroksimandelonitril, lukumin, holokalin, lotaustralin, taksifillin, triglokinin, tetrafillin A, B ve zierin’dir.

Yapılarında kükürt bulundurdukları için tiyoglikozitler diye de bilinirler. Bunlar bitkinin mantar ve diğer zararlılara karşı savunma sistemini oluştururlar ve çoğu yönden siyanogenetik glikozitlere benzerler. Glukosinolat içeren bitkilerin başlıcaları ise; kolza, kara hardal, yabani şalgam, yabani hardal, beyaz hardal, roka ve lahana türleri’dir ve bu bitkilerin yapraklarından ziyade tohum ve yumrularında bulunurlar.

Bitki kaynaklı ışığa duyarlılık Tip I ışığa duyarlılık ve Tip II ışığa duyarlılık diye ikiye ayrılır. Fagoprin, hiperisin, lantaden, lechuguilla, ikterogenin gibi maddeler veya bunları içeren bitkiler Tip I ışığa duyarlılığa neden olurken; filloeritrin, bergaptan, ksantotoksin, psoralen gibi maddeler de Tip II ışığa duyarlılığa neden olurlar.