TEMEL VETERİNER FARMAKOLOJİ VE TOKSİKOLOJİ

Sözcük anlamıyla zehir, hücrelere ve yaşayan dokulara kimyasal ya da biyokimyasal nitelikte zararlar veren her türlü maddedir.

Gerçek zehirler, çok az miktarlarda bile organizmada zarara neden olan maddelerdir.

Zehirleyici maddeler ise ancak çok miktarda veya yüksek derişimde vücuda girdiği zaman, ya da yanlış kullanılınca zehirleyici olabilen maddelerdir.

Hipoksi: Oksijen yetmezliği durumudur

Zehirler vücuda deri, solunum, sindirim yoluyla veya kas içi ve damar içi verilmesi sonucunda girebilir. Asitler ve alkaliler gibi yakıcı ve dağlayıcı zehirler temas ettiği bölgede hasar meydana getirir. Böcek öldürücüler, radyoaktif maddeler ve nikotin deriden kolay emilir. Deride yara ve berelenme varsa zehirin emilmesi kolaylaşır. Gaz formundaki zehirler solunum yoluyla alınarak hızla zehirlenme oluşturabilir. Zehirleme olayları incelendiğinde zehirlerin en çok ağız yolu ile alındığı söylenebilir. Midenin dolu veya boş oluşu zehirlerin emilmesini büyük ölçüde etkiler. Hayvanda peklik (konstipasyon) varsa zehirler daha çok emilir. Sürgün halinde ise barsak içeriği geçişi hızlanacağı için emilme azalır. Yılan zehiri sağlıklı sindirim kanalından emilmez. Damar içi, kas içi ve deri altı yollar ile emilme ise ancak ilaçların yüksek dozlarda kullanımında söz konusudur.

Zehirler kaynaklarına göre bitkisel, hayvansal, madensel, sentetik ve enerjetik olarak beş alt sınıfta toplanabilir.

Toksikolojik etkilerine göre şekli ve etkilediği yere göre kan, sinir sistemi, kas ve protoplazma zehirleri olarak sınıflandırılır.

Klinik toksikoloji: Zehirlenmelerin nedeni, zehirlerin hayvanlardaki etkileri, tanı ve
tedavisinden bahseden alt bilim dalıdır.
Kimyasal (analitik) toksikoloji: İnsan ve hayvanlardaki zehirlenme olaylarında zehirlenmeye neden olduğundan kuşkulanılan maddelerin kimyasal yöntemlerle aranması
ile ilgilidir.
Forensik (adli) toksikoloji: Zehirlenme olaylarında kasıt olduğundan kuşkulanılan
adli olayların çözümünde yardımcı olur. Klinik ve analitik toksikoloji dalları ile yakın ilişkilidir.
Çevre toksikolojisi: Çevre kirliliğine yol açan kimyasal maddeler ile bunların canlı ve
çevre üzerindeki etkilerini inceler.
Endüstriyel ve ekonomik toksikoloji: Tarım zararlıları, hayvanlardaki parazitler ve
çevre kontrolünde sinek ve sivrisinek mücadelesinde kullanılan kimyasal maddelerin geliştirilmesi ve kullanımı ile ilgilenen bilim dalıdır.
İmmunotoksikoloji: İlaç ve zehirlerin canlıların bağışıklık sistemi üzerine olan etkilerini inceler.
Nöyrotoksikoloji: İlaç ve zehirlerin canlıların sinir sistemi üzerine olan etkilerini inceler.

Klinik toksikoloji: Zehirlenmelerin nedeni, zehirlerin hayvanlardaki etkileri, tanı ve
tedavisinden bahseden alt bilim dalıdır.
Kimyasal (analitik) toksikoloji: İnsan ve hayvanlardaki zehirlenme olaylarında zehirlenmeye neden olduğundan kuşkulanılan maddelerin kimyasal yöntemlerle aranması
ile ilgilidir.
Forensik (adli) toksikoloji: Zehirlenme olaylarında kasıt olduğundan kuşkulanılan
adli olayların çözümünde yardımcı olur. Klinik ve analitik toksikoloji dalları ile yakın ilişkilidir.
Çevre toksikolojisi: Çevre kirliliğine yol açan kimyasal maddeler ile bunların canlı ve
çevre üzerindeki etkilerini inceler.
Endüstriyel ve ekonomik toksikoloji: Tarım zararlıları, hayvanlardaki parazitler ve
çevre kontrolünde sinek ve sivrisinek mücadelesinde kullanılan kimyasal maddelerin geliştirilmesi ve kullanımı ile ilgilenen bilim dalıdır.
İmmunotoksikoloji: İlaç ve zehirlerin canlıların bağışıklık sistemi üzerine olan etkilerini inceler.
Nöyrotoksikoloji: İlaç ve zehirlerin canlıların sinir sistemi üzerine olan etkilerini inceler.

Bitkisel zehirler: Bitkilerde alkaloid (atropin, morfin, koniin), glikozid (kalp glikozidleri, siyanogenetik glikozidler), saponin, solanin, tanen, eterik yağ ve organik asitler gibi
aktif unsurlar bulunur. Bunlar ve benzerleri toksikolojik yönden önemlidir.
Hayvansal zehirler: Yılan, arı, akrep, örümcek gibi hayvansal orijinli çoğu protein niteliğinde olan organik zehirlerdir.
Madensel zehirler: Bakır, kurşun, civa, kadmiyum, arsenik, bizmut, talyum, fosfor,
flor ve diğer elementler gibi geniş bir grubu kapsar.
Sentetik zehirler: Tarım zararlıları ve hayvanlardaki dış parazitlere karşı kullanılan
bileşikler (böcek öldürücüler), ilaçlar, deterjanlar, yapay gübre ve endüstride kullanılan
günlük yaşamımıza giren pek çok sayıdaki maddeyi kapsar.
Enerjetik zehirler: Radyasyon, X ışınları.

Bitkisel zehirler: Bitkilerde alkaloid (atropin, morfin, koniin), glikozid (kalp glikozidleri, siyanogenetik glikozidler), saponin, solanin, tanen, eterik yağ ve organik asitler gibi
aktif unsurlar bulunur. Bunlar ve benzerleri toksikolojik yönden önemlidir.
Hayvansal zehirler: Yılan, arı, akrep, örümcek gibi hayvansal orijinli çoğu protein niteliğinde olan organik zehirlerdir.
Madensel zehirler: Bakır, kurşun, civa, kadmiyum, arsenik, bizmut, talyum, fosfor,
flor ve diğer elementler gibi geniş bir grubu kapsar.
Sentetik zehirler: Tarım zararlıları ve hayvanlardaki dış parazitlere karşı kullanılan
bileşikler (böcek öldürücüler), ilaçlar, deterjanlar, yapay gübre ve endüstride kullanılan
günlük yaşamımıza giren pek çok sayıdaki maddeyi kapsar.
Enerjetik zehirler: Radyasyon, X ışınları.

Öldürücü doz (Letal doz): Bir kez verilince ölüme neden olan miktardır. Üçe ayrılır.
• Minimal letal doz: Deney hayvanlarını öldüren en küçük öldürücü doz (MÖD).
• Median letal doz: Deneye alınan hayvanların % 50’sini öldüren ortalama öldürücü
dozdur (ÖD50). Toksisitenin ölçüsü olarak median letal doz (ÖD50) kullanılmaktadır. Bir ilacın ya da zehirli bir maddenin ambalajı üzerinde ve prospektüsünde
zehirleyici dozu olarak ÖD50 dozu belirtilir.
• Fatal doz: Deney hayvanlarda % 100 öldüren dozdur (ÖD100).

Perakut zehirlenme: Toksik bir maddenin çok yüksek miktarda ve tek dozda alınmasıyla oluşan; yaşamsal öneme sahip organ ve fizyolojik işlevlere yönelik etkisi çok kısa
sürede gelişen, kısa sürede zehirlenme belirtileri ve ölümle sonlanan zehirlenme şeklidir.
Zehirlenme belirtileri birkaç dakika ile 24 saat arasında şekillenir.
Akut zehirlenme: Toksik bir maddenin yüksek ve çoğunlukla tek dozda veya 24 saat
içinde bir kaç kez alınmasıyla oluşan; kısa sürede zehirlenme belirtileri ve ölümle sonlanan bir zehirlenme olgusudur. Zehirlenme belirtileri birkaç (1-3) gün ile bir hafta arasında şekillenir.
Subakut zehirlenme: Alınan zehir miktarı akut zehirlenmeninkinden daha düşüktür,
zehirlenmenin ortaya çıkışı daha uzun sürer, fakat klinik belirtileri yönünden akut zehirlenmeye benzer. Zehirlenme belirtileri haftalar sonra ortaya çıkar.
Kronik zehirlenme: Bir veya birkaç kez alındığında klinik zehirlenme oluşturmayan
miktarlarına birçok kez maruz kalınmasıyla meydana gelen bir zehirlenme tipidir. Kronik
zehirlenme meydana getiren zehirler etkilerini genellikle 1-3 aylık bir maruz kalınma/
alım sürecinden sonra gösterirler. Kronik zehirlenme yapan maddelerin vücuttan çıkartım hızları emilim hızından daha yavaştır. Bu nedenle vücutta birikim eğilimi gösterirler.
Gıda maddelerine, su kaynaklarına bulaşan ve solunum havasıyla uzun sürede alınabilen
zararlı maddeler kronik zehirlenmeler (kurşun, flor, cıva gibi) oluşturur.

Doğal Koşullardan Kaynaklanan Zehirlenmeler:

Zehirlenmelerin doğal kaynakları zehirli madenler, zehirli bitkiler ve zehirli hayvanlardır.
Zehirli madenler: Florlu kayalar ve sular, fazla nitrat içeren kuyu suları ile toprak
altında bulunan ve kökler vasıtasıyla bitkilere geçerek bitkilerde biriken madensel zehirler
zehirlenmeye neden olur. Hayvanlarda kurşun, bakır, molibden, selenyumla zehirlenmeler yaygındır.
Zehirli bitkiler: Hayvanlar normal koşullarda zehirli bitkileri genellikle yemez. Fakat
hayvanların fazla aç olması, sürekli ahırda kuru yemle beslenmesi ve meradaki yem bitkisi
örtüsünün yetersiz oluşu ve bitkinin zehirliliğinin yüksek olduğu vejetasyon döneminde
(İlkbahar) yenilmesi zehirlenme olasılığını artırır. Ayrıca farklı bölgelerden yeni getirilen
hayvanlar zehirli bitkileri ayırt etmeden yiyerek zehirlenebilmektedir. Zehirli bitkilerin
çeşitli kısımlarında alkaloid, glikozid, uçucu yağ veya asit niteliğinde bulunan maddeler
ile topraktan aldıkları toksik etkili maddeler zehirlenmeye yol açar.

Zehirli hayvanlar: Yılan, akrep, arı gibi zehirli hayvanların ısırması ve sokmasıyla zehirlenme oluşur.

Zehirlenmelerin tedavisinde en önemli faktör, doğru bir tanıdır. Zehirlenme belirtileri
klinik yönünden hastalıklarla karışabilir. Pek çok zehirlenmede klinik belirtiler benzerlik
gösterebilir. Bu nedenle doğru bir tanı için aşağıdaki sıranın takip edilmesi gerekir.

İnsan Etkinlikleriyle Oluşan Zehirlenmeler
İnsan eli ile oluşan zehirlenme sebeplerinin başlıcaları
- endüstriyel kirlenme,
- pestisitler,
- zehirli madenler,
- besin ve
- suda bulunan maddeler,
- kasıt ve dikkatsizlik ve kimyasal savaş maddeleridir.
Endüstriyel kirlenme: Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, tarım ve endüstri iç içe bulunduğu için endüstriyel atıklarla otlakların ve suyun bulaşma olasılığı daha fazladır. Bu yönden özellikle arsenik, kurşun, cıva, bakır gibi madenler ve radyoaktif artıklar çevreye yayılarak zehirlenmelere neden olur.
Pestisitler: Tarım zararlılarına karşı kullanılan ilaçlar ile hayvanların dış parazitleri, toprak kurdu, fare ve sümüklü böcekleri öldürmek için kullanılan ilaçlar, otlakları ve çevreyi bulaştırarak hayvanlarda zehirlenmeler oluşturmaktadır. Hayvanlar için en önemli ve yaygın zehirlenme nedeni pestisidlerdir.
Zehirli maddeler: Ev, ahır ve kümeslerde kullanılan metal bileşimli boyaların hayvanlar tarafından yalanması ile açıkta bırakılan deterjan ve motor yağlarının yenilmesiyle zehirlenmeler şekillenmiştir.
İlaçlar: Hekimin dozaj hataları, yanlış ilaç verilmesi, eczacı hatası ve yetiştiricinin bilinçsizce ilaç kullanımı, ayrıca evlerde bulundurulan tıbbi ve veteriner ilaçlarının hayvanlarca alınması sonucunda zehirlenmeler meydana gelir.
Besinlerde ve suda bulunan zehirler: Bazı besin maddeleri kötü bir şekilde hasat edildiği veya uygunsuz koşullarda depolandığında zararlı hale gelebilir. Örneğin, bozuk tatlı yoncadan dolayı dikumarolle, filizlenmiş patates yenilmesi nedeniyle solaninle; kötü depolanmış tahılların fermentasyonu ve otların küflenmesi sonucunda ortaya çıkan mikotoksinlerle zehirlenme oluşmaktadır. Hasat sırasında zehirli bitkilerle karışmış yem bitkileri yapay yöntemlerle kurutulur ve silaj yapılırsa; içme suyu içerisine çeşitli zehirli maddeler karışırsa zehirlenmeler oluşabilmektedir.
Kasıt ve dikkatsizlik: Düşmanlık sonucunda evcil hayvanların zehirlenmesi veya zehirli maddelerin başka amaçlarla, dikkatsiz ve sorumsuzca kullanılması nedeniyle yaygın zehirlenmeler olabilmektedir.
Kimyasal savaş etkenleri: Klor, fosgen, kükürt dioksit, hardal gazı ve sinir gazları (tabun, sarin, soman) gibi savaşta kullanılan zehirli maddeler hem insanlarda, hem de çevredeki hayvanlarda kitle halinde zehirlenmelere neden olurlar.

Toksikolojik Etkilerine Göre
Etki şekli ve etkilediği yere göre kan, sinir sistemi, kas ve protoplazma zehirleri olarak
sınıflandırılır.
Kan zehirleri: Karbon monoksit, nitrat, nitrit gibi zehirler hemoglobinin oksijen taşıma yeteneğini azaltarak hipoksiye yol açarlar. Siyanürler doku solunumuyla ilgili enzimleri engellerler. Saponinler eritrositlerde hemoliz yaparak anemiye neden olur. Radyoaktif
maddeler ve bazı ilaçlar hematopoetik sisteme etkiyerek anemi ve löykopeni şekillenmesine sebep olur.
Sinir sistemi zehirleri: Merkezi sinir sistemini uyaran ve deprese eden ilaçlar ve bazı
alkaloidler ile periferik sinir sistemine etkiyen kolinerjik adrenerjik maddeler bu kapsamdadır.
Protoplazmik ve parenşimatöz zehirler: Karaciğer, akciğer ve böbrek gibi organlarda
işlev bozukluğuna yol açan arsenik, cıva, fosfor, fenol, alkol, karbon tetraklorür ve kloroform gibi maddelerdir.

Orfila (MS 1787-1853) çağdaş anlamda toksikolojinin kurucusudur. Zehirli kimyasal maddeler ile biyolojik sistemler arasındaki ilişkiyi tanımlayarak; zehirlerin tanısına temel oluşturacak şekilde analitik ve adli toksikolojinin gelişimine öncülük etmiştir. Doğru cevap E şıkkıdır.