TEMEL VETERİNER FARMAKOLOJİ VE TOKSİKOLOJİ

Uyarıyı takiben sinir ucundan salıverilen birçok NM madde sinir ucu zarında bulunan otoreseptörler etkileyerek, kendi salıverilmesini düzenler; olay genellikle salıverilmenin azalması şeklinde geliştiğinden negatif geri bildirim olarak bilinir.

Hastanın genel anesteziye hazırlanması için anesteziden belli bir süre önce (genellikle 1030 dk) bazı ilaçların kullanılmasını ifade eden bir terimdir. Esas amacı; hastanın anesteziye girişini ve çıkışını düzgün ve güvenli kılarak dengeli bir anestezi sağlamaktır. Parasempatolitikler (atropin, skopolamin, glikopirolat gibi), sempatomimetikler (fentolamin gibi), nöroleptikler (asepromazin, klorpromazin, promazin, propiopromazin gibi), trankilizanlar (diazepam, meprobamat gibi), opioidler (morfin, meperidin, etorfin gibi), yatıştırıcı-uyku ilaçları (kloralhidrat, barbitüratlar gibi), narkotik olmayan ağrı kesiciler (ksilazin gibi) gibi ilaçlardan faydalanılır. Analeptikler merkezi ve çevresel etkileri ile beyin kabuğu, solunum ve dolaşımı sistemini uyarırlar. Analeptik ve çırpınma yapıcıdırlar. Özellikle barbitüratlar ve benzeri ilaçlardan ileri gelen solunum merkezi üzerindeki baskının kaldırılması veya tersine çevrilmesinde kullanılırlar. Bu nedenle doğru cevap E şıkkıdır.

Merkezi sinir sisteminde ana görev birimi sinir hücresidir; bu, hücre gövdesi ve akson’dan yapılmıştır. Akson sinir uyarısını (impuls) hücre gövdesinden çevreye ileten kısımdır. Nöron ana biriminde uyarıyı çevreden hücre gövdesine doğru ileten bir de dendrid(ler) vardır; dentridler her nöronda bulunmayabilir. Her hücre gövdesinden bir akson çıkar ve bu bazen dallanır; bunlar akson yan dalları olarak bilinir. Aksonlar veya yan dalları diğer nöronların hücre gövdeleri veya dendridleri ile çok yakın temas (aracılı temas) kurarlar; bu yerlere sinaps adı verilir. Doğru cevap B şıkkı yani aksondur.

Nöro-regülatörler olarak da bilinen bu maddeler nöro-medyatörler (NM’ler), nöro-modulatörler ve nöro-hormonlar diye üçe ayrılırlar. Nöro-medyatörler: Sinaps veya kavşaklarda bir nöronun ucundan salıverilen ve diğer hücre veya nöro-efektör yapının zarında bulunan reseptörlere etkiyerek uyarının geçişini sağlayan maddelerdir; NM’lerin başlıcaları noradrenalin (NA), asetilkolin (Ak), serotonin (5-hidroksitriptamin, 5HT), dopamin, histamin, glutamik asit, glisin, gamma-aminobutirik asit (GABA) ve endorfinlerdir. Nöro-modulatörler: Sinir ucundaki ana sinaps veya kavşakta uyarının geçişini sağlamayan ama bunu ayarlayan maddelerdir; sinaps öncesi ucun (presinaptik-uç) veya sinaps sonrası (postsinaptik) zarın uyarılabilirliğini değiştirerek etkili olurlar. Böyle bir sinaps veya kavşakta sinaps öncesi uçla nöro-modulatör maddeyi salgılayan sinir ucu arasında ikinci bir sinaps daha vardır; burada açığa çıkan nöro-modulatör madde sinaps öncesi ucu depolarize ederek buradan NM maddenin salıverilmesini azaltır veya engeller. Örneğin, omurilik-arka boynuzundaki 1’inci duyusal sinir ucu ile 2’nci duyusal nöron arasında uyarının geçişi P maddesi ile sağlanır; burada sinaps öncesi uçta bulunan enkefalinerjik ara-nöronlar P maddesinin salıverilmesini ayarlarlar (azaltırlar) ve ağrılı uyarının geçişini ve ağrının algılanmasını önlerler. Nöro-hormonlar: Hipotalamustaki bazı nöron gruplarında hazırlanıp, hipotalamohipofizyal-portal sistem (hipotalamus ve hipofiz bezi arasındaki dolaşım sistemi) ile ön-hipofize gelen, buradan bazı hormonların salıverilmesine ve/veya salıverilmesinin engellenmesine yol açan hormonlar (hipofizotropik hormonlar) ile hipotalamustan arka hipofize gelen sinir uçlarından salıverilen oksitosin ve antidiüretik hormon’dur. Tüm ifadeler doğrudur.

Sinir ucundan NM madde salıverilmesinin artırılması: Bazı ilaçlar sinir ucu zarındaki amin pompasıyla içeri alınır ve veziküllerde depolanırlar; böylece, NM deposunun boşalmasına yol açarak dolaylı yoldan etkili olurlar. Bu maddeler NM’nin depolanmasını bozmazlar; örneğin amfetamin, efedrin, tiramin gibi ilaçlar adrenerjik sinir uçlarındaki sinirsel uyarıdan etkilenmeyen stoplazmik havuzdaki NA moleküllerinin salıverilmesine yol açarak etkili olurlar. Amfetamin, metilamfetamin, 3,4-metilendioksimetamfetamin (MDMA, Ecstasy), metilfenidat gibi maddeler sinir uçlarından dopamin ve 5HT salıverilmesini artırırlar. Doğru cevap A şıkkıdır.

Merkezi sinir sisteminin çeşitli kısımları (beyin kabuğu, limbik sistem, orta beyin, beyin sapı, beyincik, omurilik gibi), şuur, hafıza gibi mental faaliyetler yanında, otonom sinir sistemi (OSS) ve motor görevlerin bütünlük içinde sürdürülmesi; motor ve iç organ faaliyetleri ile ruhi durumun bütünleştirilmesi; vücut ısısı, su dengesi, ara metabolizma, kan basıncı, kızgınlık siklusu, bez salgıları, uyku, heyecan, denge ve hareketlerle ilgili faaliyetlerin düzenlenmesinde görev yaparlar.

Nöro-modulatörler: Sinir ucundaki ana sinaps veya kavşakta uyarının geçişini sağlamayan ama bunu ayarlayan maddelerdir; sinaps öncesi ucun (presinaptik-uç) veya sinaps sonrası (postsinaptik) zarın uyarılabilirliğini değiştirerek etkili olurlar.

Nöro-hormonlar: Hipotalamustaki bazı nöron gruplarında hazırlanıp, hipotalamohipofizyal-portal sistem (hipotalamus ve hipofiz bezi arasındaki dolaşım sistemi) ile ön-hipofize gelen, buradan bazı hormonların salıverilmesine ve/veya salıverilmesinin engellenmesine yol açan hormonlar (hipofizotropik hormonlar) ile hipotalamustan arka hipofize gelen sinir uçlarından salıverilen oksitosin ve antidiüretik hormon’dur.

NM madde sentezinin önlenmesi: Nöron veya sinir uçlarında NM madde sentezini engelleyebilen bir madde, o madde deposunun tükenmesine yol açarak uyarı geçişinin zayıflamasına veya engellenmesine sebep olur. Örneğin kolinerjik sinir uçlarında hemikolinium Ak’in, adrenerjik sinir uçlarında da α-metilparatirozin NA ve adrenalinin sentezini engeller.

Genel Anestezikler: İlaç örnekleri: Azotprotoksit, eter, etilklorür, halotan, ketamin, metoksifluran, tiletamin, tiyopental gibi. Bunlardan veteriner hekimlikte kullanım için ketamin ve tiletamin içeren tıbbi ürünler vardır; diğerlerinin kullanılması gerektiğinde beşeri hekimlikte ruhsatlı tıbbi ürünler seçilebilir.

İlaç örnekleri: Asepromazin, azaperon, droperidol, klorpromazin, klorprotiksen, promazin, propiopromazin gibi. Yeşil reçeteye tabidirler. Kullanılmaları: Şizofreni (insanlarda), hastanın tutulup-zapt edilmesi, beyindeki organik bozukluklar veya ilaçların sebep olduğu saldırganlık hali, endişe ve gerilimin giderilmesi, preanestezi, nörolept-ağrı kesilmesi ve nörolept-anestezi, bulantı, kusma gibi durumlarda kullanılırlar.

İlaç örnekleri: Aspirin, diklofenak, etodolak, fenilbutazon, fluniksin, indometasin, karprofen, ketoprofen, mavokoksib, meloksikam, metamizol (novaljin), tolfenamik asit gibi. Bu ilaçların hepsinin de veteriner hekimlikte kullanılmak için ruhsatlı çok sayıda tıbbi ürünü vardır. Kullanılmaları: Çeşitli ağrılı (baş, diş, eklem, kas ağrısı gibi), ateşli (bakteriyel, viral hastalıklar gibi) ve yangılı-romatizmal hallerde (yumuşak doku, eklem, kas gibi) kullanılırlar. Aspirin kanın akıcılığını kolaylaştırmak ve böylece pıhtılaşmasını engellemek için de kullanılır.

Alfa-adrenerjik reseptörlerin en güçlü uyarıcısı adrenalin’dir.

İlaç örnekleri: Adrenalin, dobutamin, dopamin, İPT, NA, amfetamin, bametan, detomidin, efedrin, fenilefrin, klenbuterol, klonidin, ksilazin, medetomidin, metamfetamin, mefentermin, α-metildopa, nilidrin, orsiprenalin (metaproterenol), ritodrin, salbutamol, simaterol, terbutalin gibi; bu ilaçlardan ilk beşi katekolaminler diye de bilinirler.

Etkileri: Kalbi hızlandırırlar, mide-bağırsak hareketlerinin zayıflatırlar ve yavaşlatırlar, içeriğin geçişini yavaşlatırlar, sancıyı önler veya teskin ederler, göz bebeğini genişletirler, salgıları (göz yaşı, solunum yolları, ter, tükürük) azaltırlar. MSS’yi bazıları (atropin gibi) uyarır, bazıları (hiyosin gibi) da baskılar.

Parasempatolitikler

Kullanılmaları: Preanestezi, düz kaslarda spazm çözücü, gözün incelenmesi, taşıt tutması, organik fosforlu (malatiyon, triklorfon gibi) ve karbamat (aldikarb, karbaril gibi) insektisitlerle zehirlenmelerde antidot olarak kullanılırlar. İlaç örnekleri: Adifenin, atropin [(±)-hiyosiyamin], atropin metilnitrat, flavoksat, glikopirolat, hiyosin (skopolamin), hiyosin N-butilbromür, homatropin, metantelin, propantelin, pirenzepin. Bunlarda pirenzepin M1-R’ler için seçici etkilidir; diğer reseptörlerde uyarı geçişini pek engellemez.

Parasempatomimetikler:

Kullanılmaları: Mide-bağırsak tembelliği, rumen tembelliği, peklik, idrar tutukluğu, atropin ve benzeri maddelerle zehirlenmeler gibi durumlarda kullanılırlar. İlaç örnekleri: Kolin esterleri (Ak, karbakol, metakolin gibi), alkaloitler (arekolin, pilokarpin gibi), AkE’yi engelleyenler (fizostigmin, neositgmin, pridostigmin gibi). AkE’yi engelleyenler dolaylı etkili parasempatomimetikler diye de bilinirler.

İlaç örnekleri: Adrenalin, dobutamin, dopamin, İPT, NA, amfetamin, bametan, detomidin, efedrin, fenilefrin, klenbuterol, klonidin, ksilazin, medetomidin, metamfetamin, mefentermin, α-metildopa, nilidrin, orsiprenalin (metaproterenol), ritodrin, salbutamol, simaterol, terbutalin gibi; bu ilaçlardan ilk beşi katekolaminler diye de bilinirler. Bunlardan α-metildopa, detomidin, klonidin, ksilazin ve medetomidin saf α2A-R agonisti; bametan, klenbutarol, nilidrin, orsiprenalin, ritodrin, salbutamol, simaterol, terbutalin saf β2A-R agonistidir.

İlaç örnekleri: αA-R blokörleri (bromokriptin, dibenamin, ergonovin (ergometrin), ergotamin, fenoksibenzamin, karvediol, labetalol, prazosin, yohimbin); βA-R blokörleri (atenolol, metoprolol, propranolol, timolol gibi); adrenerjik nöron blokörleri (bretilium, guanetidin, rezerpin gibi).

aA-R’lerin en güçlü uyarıcısı adrenalin’dir; NA orta, izoproterenol (İPT) zayıf etkilidir.