TEMEL SÜRÜ SAĞLIĞI YÖNETİMİ

İleri gebe ineğin karnında bu dönemde hızla gelişen yavrusunu daha iyi besleyebilmesi, doğum eforu için ihtiyacı olan güç ve enerjiyi toplayabilmesi ve yeni başlayacak laktasyon için ilave olarak gerekecek maddeler ve enerjiyi sağlamak bakımından vücut depolarını bir miktar doldurması gerekmektedir. Bu nedenle gebe ineklerin doğumlarına 45-60 gün kala kuruya alınmaları uygundur, yani inekler bu dönemde sağılmazlar.

Şap çok bulaşıcı diğer bir viral hastalıktır. Genel durumdaki bozukluklar yanında, meme derisinde tipik lezyonlar oluşturduğu gibi meme bezi epitelinde de önemli hasara yol açar. Bunun sonucu süt yapısında ve miktarında belirgin değişiklikler olur. İnce derili meme ve memebaşı kısımlarında veziküller oluşur ve patlar, kırmızı deri altı dokusu açığa çıkar. Bu lezyonlar çok ağrılıdır.

İmpetigo, irinli deri yangısı olarak da bilinir. 2-4 mm çapında püstüller oluşur. Meme başı ve memenin alt kısımlarında görülür. Önce içi su dolu açık renkli kabarcıklar oluşur, sonra bunlar kızarık bir hal alır. İçi su dolu kabarcıklar irinleşir, patlar, kabuklaşır. Zoonoz bir hastalıktır. İnsanlara da geçer, sağımcılar başta olmak üzere özellikle çocuklarda el ve yüzde lezyonlar oluşturur.

Seyrine göre ise mastitisler akut mastitis ve kronik mastitis olmak üzere ikiye ayrılırlar. Akut mastitisler genellikle daha şiddetli klinik semptomlarla seyrederken, kronik mastitislerin, tedaviye direnç göstermeleri ve sürüde enfeksiyonun sürekli yayılmasına yol açmaları nedeniyle en az akut mastitisler kadar ciddiye alınmaları gerekir.

Hayvana Bağlı Etkenler
Yaş ve laktasyon sayısı: Süt ineklerinde yaş ilerledikçe ve buna bağlı olarak laktasyon sayısının artmasıyla hem meme başının yıpranması, hem de meme başındaki korumada önemli olan sfinkterin gevşemesi nedeniyle etkenler memeye daha rahat girebilmektedirler.

Laktasyon dönemi: Laktasyonun ve kuru dönemin tümünde mastitis görülebilmektedir. Ancak kuru döneme girişte ve laktasyonun ilk ayında görülme oranı toplam mastitis vakalarının yarısını geçmektedir.

Süt verimi: Yüksek süt verimi olan hayvanlarda genel olarak birçok hastalığın görülme sıklığı artar. Bunun en önemli nedeni, hayvanlar ne kadar iyi beslenirlerse beslensinler, laktasyonlarının özellikle ilk döneminde negatif enerji dengesine girmeleri ve bu sıradaki strestir. Sütün üretildiği yer olan meme de bu durumdan etkilenmektedir.

Strip Cup Test (SCT)

Sağım kupası testi olarak türkçeleştirebileceğimiz bu test, sütün bir maşrapaya kapak teşkil eden siyah bir zemine sağılması ve homojenitesinin kontrolünü içeren basit bir testtir. Tüm hayvanlara sağımdan önce tüm meme loblarından alınan süt ile kesinlikle yapılması gerekmektedir. Bu sayede klinik mastitisli ineklerin sütlerinin sağlıklı sütlerle karışması önlenebileceği gibi, meme başlıklarından sağlıklı hayvanlara hastalığın bulaşması da önemli oranda azaltılabilir. SCT sırasında herhangi bir kimyasal kullanılmaz, sadece sütün homojen olup olmadığına, içerisinde pıhtı, kan, irin v.b. olup olmadığına bakılır. Bunun için genellikle 4 gözlü siyah kaplar veya SCT amacına uygun olarak üretilmiş siyah zemin oluşturan bir kapağı bulunan maşrapalar, beyaz kaplar da kullanılabilir. Bunlar dışında siyah renkli herhangi bir yüzey de işe yarar.

Somatik Hücre Sayısı (SHS) Tespiti
Somatik hücreler; meme epitel hücreleri ve savunma hücreleridir. Sütteki somatik hücrelerin büyük çoğunluğunu akyuvarlar (lökositler) oluşturmaktadır. Bunun dışında kalanlar memenin süt yapan ve sütü taşıyan kanallarının epitel hücrelerinden oluşmaktadır.
Somatik hücre sayısı kesinlikle bakteri sayısıyla karıştırılmamalıdır. SHS kontrolü işletmenin tankta toplanan sütünden veya bir ineğin her meme lobundan sağılan bireysel sütten yapılır. SHS kabaca CMT ile de yarı sayısal olarak belirlenebildiği gibi mikroskop altında veya otomatik hücre sayıcı cihazlarla kesin sayıları ile de belirlenebilmektedir. Her gün tank sütünden düzenli alınan sütlerde SHS kontrolü yapılır. Bu sayede sürüde olası bir meme sağlığının bozulması ve mastitis gelişiminin erken farkedilmesi ve enfeksiyon kaynaklarının da belirlenmesini takiben gerekli önlemlerin alınması sağlanmış olur. Ayrıca SHS sütün kalitesini ve fiyatını belirlemede birincil etkenlerden olduğu için üretim kalitesi de kontrol altında tutulmuş olur.

California Mastitis Test (CMT)
SHS’nın yaklaşık değerinin yarı sayısal (semikantitatif) olarak tespit yöntemidir. Yarı kantitatif olmasına karşın çabuk sonuç vermesi, güvenilir ve uygulamasının kolay olması ve maliyetinin fazla yüksek olmaması nedeniyle işletmede sıklıkla uygulanabilecek bir testtir. Aynı zamanda sütün pH’sının belirlenmesini de sağlamaktadır.

Elektriksel İletkenlik Testi
Mastitislerde, meme dokusundaki geçirgenliğin artmasına bağlı olarak, sütün iyonik bileşimi de değişmektedir. Sütteki Na+ ve Cl- miktarı artarken, K+ oranı düşmektedir. Bu nedenle, mastitisli sütlerde elektriksel iletkenlik de artmaktadır. Elektriksel iletkenlikteki artışı saptayarak sütün elektrolit bileşenlerindeki bu değişikliği tespit etmek ve mastitis tanısı koymak mümkündür. Elektriksel iletkenlik sütün bileşimine, miktarına, ısısına, hayvanın ırkına, mevsime, bakteriyel floraya, laktasyon dönemine, sağım sıklığına ve örneklerin sağım başında veya sonunda alınmasına bağlı olarak da değişebilmektedir. Bu nedenle, bu yöntemle her zaman doğru ve aynı sonucun alınamayabileceği bilinmelidir.

SÜRÜDE MEME SAĞLIĞI PROBLEMLERİNE İŞARET EDEN PARAMETRELER
• Tank Sütü SHS’nın 400.000’den fazla olması
• Aylık % 10’dan fazla meme hastalığı
• Klinik kontrollerde %10’dan fazla memede fibrozis ve sertleşme belirtileri
• Kör meme oranının %2 veya daha fazla olması
• Sürüde toplam %20’den fazla mastitisli meme lobunun bulunması
• Sürü sütünde antibiyotik kalıntılarının belirlenmesi
gibi bulgular ilgili işletmede önemli meme sağlığı problemleri olduğuna işaret etmektedir.

İneklerde meme, iki tane ön ve iki tane de arka olmak üzere, 4 adet meme lobundan oluşmaktadır. Sağ ve sol meme bölmeleri memeler arasındaki bir oluk ile belirgin bir şekilde birbirinden ayrılır. Her meme lobu birbirinden tamamen bağımsız yapılardır. Memenin büyük kısmını arka meme lobları oluşturmakta ve süt veriminin % 60’ını bu loblar sağlamaktadır.
Her bir meme lobu meme başı (papilla mamma), bez boşluğu (sinus lactiferus veya meme bezi sarnıcı), süt kanalları (canalis lactiferus, canalis galactophorus, canalis lobularis, canalis interlobularis) ve süt yapan dokulardan (süt yapan parenşim hücreleri ve alveoller) oluşmaktadır.

Meme bezi, tubulo-alveolar (borusal-kesesel) yapıda sütü üreten ve depolayıcı bir bezdir. Meme boşluğu, büyük süt kanalları, loblar, lobüller ve süt üreten bez doku keseciklerinden oluşur. Meme bezinin işlevsel kısımları keseciklerdir. Süt, bu keseciklerin içersini kaplayan tek sıra halinde dizilmiş hücrelerde üretilir. Takiben alveol boşluğuna salınır. Toplayıcı sistem, keseciklerden sütü alıp meme sarnıcına kadar ileten gelişmiş bir kanal sistemidir. Bu kanal sistemi çok ince kanallardan oluştuğu için sütün bu kanallar boyunca aşağıya doğru ilerleyebilmesi, belli etkiler altında salgılanan bir hormonun (Oksitosin) sayesinde kesecikleri saran sepet hücrelerinin (miyoepiteller) kasılması ile olabilmektedir.

Laktasyon en basit anlamıyla sütün sentezlenme ve salgılanmasıdır. Doğumu yaklaşan hayvanda meme alveol hücrelerinin süt üretebilecek şekilde hazırlanması (mammogenezis), doğumla birlikte süt vermeye başlaması (laktogenezis) ve yavrunun emmesi veya sağım ile sürekli uyarılması ile süt salgılanmasının devam
etmesi (galaktopoezis) ve laktasyon sonunda kuruya alınması dönemlerinden oluşur. Tüm bu süreç başta prolaktin olmak üzere bazı hormonların etkisi altında meydana gelmektedir. Bu hormonlardan bazıları ACTH, östrojen, somatotropin ve tiroid hormonlarıdır.
Sütün indirilmesi süreci hipofiz arka lobundan salınan oksitosinin etkisi ile olmaktadır. Oksitosin yavrunun emmesi, sağım makinelerinin sesi v.b. uyaranların etkisiyle salınmaktadır. Korku, stres, acı v.b. durumlarda salınan hormonların
etkisiyle kan damarlarındaki daralma sonucu meme alveollerine ulaşan oksitosin miktarı azalır, bu da sütün indirilmesine engel olur. Oksitosin, lveollerdeki miyoepitel hücrelerinin kasılmasını sağlayan ve böylelikle sütün
sağılabilmesine olanak sağlayan bir hormondur.

Sağım sonrası yıkanan memenin kurulanmaması ve ıslak, nemli memenin soğuğa maruz kalması sonucu meme derisinde çatlamalar görülebilmektedir. Ayrıca sağım sonrası uygulanan antiseptiklerin yanlış seçilmesi veya fazla derişik kullanılması sonucu meme derisinin tahriş olabileceği de unutulmamalıdır. Bu gibi hatalı uygulamalar ve diğer çevre şartları sonucu meme başında hiperkeratoz veya “meme örümceği” adıyla da bilinen “black spot” hastalıkları da görülebilir. Burada bir enfeksiyondan ziyade yanlış uygulama söz konusudur. Doğru cevap E'dir.

Memenin süt yapan dokusunun, süt kanallarının ve sütü depolayan kısımlarının tümünde görülebilen yangısal bozukluklara mastitis adı verilmektedir. Hastalığın başlangıcında sadece somatik hücre sayısı (SHS) artışı ile kendini gösteren mastitis, ileri durumlarda memede şişkinlik, kızarıklık, ağrı belirtileri ile seyreder. Meme fonksiyonları az veya çok etkilenir. Sütün içeriği, yapısı, rengi ve kıvamı değişikliğe uğramaktadır. Diğer önemli bazı hastalıklar yanında sürü sağlığı bakımından başlı başına büyük bir öneme sahiptir. Bu sebeple konuya gereken önem verilmelidir. Mastitis, büyük ekonomik kayıplara yol açması yanında, halk sağlığını da tehdit etmekte, diğer yandan süt sığırcılığının geleceğini olumsuz yönde etkilemektedir. Mastitis sürü içersinde memeden memeye ve hayvandan hayvana sağımcıların elleri, kurulama havluları ve sağım ekipmanı ile bulaşmaktadır

Hayvana Bağlı Etkenler
• Yaş ve laktasyon sayısı: Süt ineklerinde yaş ilerledikçe ve buna bağlı olarak
laktasyon sayısının artmasıyla hem meme başının yıpranması, hem de
meme başındaki korumada önemli olan sfinkterin gevşemesi nedeniyle etkenler
memeye daha rahat girebilmektedirler.
• Laktasyon dönemi: Laktasyonun ve kuru dönemin tümünde mastitis görülebilmektedir.
Ancak kuru döneme girişte ve laktasyonun ilk ayında görülme
oranı toplam mastitis vakalarının yarısını geçmektedir.

• Süt verimi: Yüksek süt verimi olan hayvanlarda genel olarak birçok hastalığın
görülme sıklığı artar. Bunun en önemli nedeni, hayvanlar ne kadar iyi
beslenirlerse beslensinler, laktasyonlarının özellikle ilk döneminde negatif
enerji dengesine girmeleri ve bu sıradaki strestir. Sütün üretildiği yer olan
meme de bu durumdan etkilenmektedir.
• Memenin anatomik yapısı: Meme başındaki yapısal bozukluklar, memenin
sarkık veya gevşek yapıda olması, meme hastalıklarının görülme sıklığını
artırır.
• Sağım kolaylığı: Kolay sağılan ineklerde zor sağılanlara göre daha sık mastitis
görülmektedir.
• Irk: Bazı ırkların mastitise daha duyarlı oldukları bilinmektedir.
• Meme ve meme başındaki yaralar: Açık yaralar etken girişi ne uygun bir
yol olduğu için birçok hastalığın görülmesinde hazırlayıcı bir etken olarak
görülebilir.

Klinik mastitislerde olgu başına vakanın şiddetine göre değişmekle birlikte bazen ineğin hayatını kaybetmesine kadar varan maliyetler şekillenir. Bu rakamlar ortalama 100-500 €/olgu arasında değişebilir. Klinik mastitislerde kayba neden
olan faktörler şunlardır:
• Geçici veya kalıcı verim düşüklüğü
• Tedavi süresince sütün kullanılamaması
• Tedavi giderleri
• Sürüden çıkarma
• Genetik ilerlemede yavaşlama
• İşgücü kaybı

Strip Cup Test (SCT)
Sağım kupası testi olarak türkçeleştirebileceğimiz bu test, sütün bir maşrapaya kapak
teşkil eden siyah bir zemine sağılması ve homojenitesinin kontrolünü içeren
basit bir testtir. Tüm hayvanlara sağımdan önce tüm meme loblarından alınan süt
ile kesinlikle yapılması gerekmektedir. Bu sayede klinik mastitisli ineklerin sütlerinin
sağlıklı sütlerle karışması önlenebileceği gibi, meme başlıklarından sağlıklı
hayvanlara hastalığın bulaşması da önemli oranda azaltılabilir.

SHS /ml                                SHS yorumu                                     Memenin durumu
<100.000                             Düşük                                               SHS Sağlıklı meme
100.000-250.000                  Orta                                                  SHS Subklinik hastalık şüpheli meme
250.000-400.000                  Yüksek                                              SHS Subklinik hasta meme
>400.000                             Çok Yüksek                                        SHS Klinik hastalık gelişebilecek meme

Yeni sağılmış normal bir sütün pH’sı hafif asidiktir ve 6,4-6,8 arasında değişmektedir. Mastitis olgularında laktoz yapımının azalması ve kandan süte alkali tuzların geçmesine bağlı olarak süt pH’sı çoğunlukla yükselmektedir. Bu nedenle, sütteki alkaliliğin saptanması bir tanı yöntemi olarak kabul edilmektedir.

Genel sağlık durumu
• Kondisyon ve konstitüsyon
• Tırnak sağlığı: Hastalıklı tırnaklar memenin enfeksiyon etkenlerinin kaynağı
olabilmektedir.
• Genital sağlık: Genital kanaldaki hastalıklardan etkenler ve toksinleri memeye
ulaşabilmekte ve mastitislere yol açabilmektedir.
Barınaklar ve Bakım
• Meme sağlığı bakımından barınaklar gezinti yerleri, padok ve meraların
ineklerin ihtiyaçlarına en iyi şekilde cevap verecek şelikde düzenlenmesi,
ergonomik ve hijyenik olması ve ineğin konforunu en iyi şekilde sağlaması
gerekir. Süt işletmesinde ineklerin konforunu ve rahatlığını sağlamaya yönelik
her türlü yatırım onların sağlıklı kalmaları ve yüksek verimleri sayesinde
işletmeye artı kazanç olarak geri dönmektedir.
Beslenme
• Kaba yem: Sağlıklı bir meme için yeterli miktar ve çeşitlilikte iyi kaliteli
kaba yem ya da karma rasyon gereklidir.
• Kesif yem: Süt verimi ile orantılı enerji ve protein ihtiyacı için ineklere yeterli
yem maddelerini içeren rasyonlar sunulmalıdır. Rasyon hataları nedeniyle ortaya
çıkan metabolik problemler meme sağlığını da olumsuz etkilemektedir.
• Vitamin ve mineraller: Özellikle vitamin A ve E başta olmak üzere yeterli vitamin
ve mineral maddeler ile iz elementler sağlıklı bir meme ve mastitise gerekli direnci
gösterebilmek bakımından büyük önem arz etmektedir. Bu maddeleri esasen
iyi kaliteli yem maddelerinde inekler için yeteri seviyede bulunmaktadır.