TEMEL SÜRÜ SAĞLIĞI YÖNETİMİ - Deneme Sınavı - 3

Çiftlik hayvanlarında normal dölverimi (Fertilite) her hayvan türünün üreme döngüsü sürecinde üretilebilmesi, mümkün olan sayıda yavrunun en kısa sürede elde edilebilmesi olarak tanımlanabilir. Her tür için belirli olan fizyolojik üreme döngüsü sürecinde mümkün olan yavru sayısına ulaşılamaması ise dölverimi düşüklüğü (İnfertilite) olarak tanımlanabilir. Döl almanın tamamen aksaması ya da durmasına ise kısırlık (sterilite) adını vermekteyiz. Jinekoloji: Dişi hayvanların genital hastalıklarını inceleyen bilim dalıdır.Androloji: Erkek hayvanlarda genital hastalıkları inceleyen bilim dalıdır.

Nimfomani: Dişilerde sürekli çiftleşme isteği belirtileri ile seyreden hormonal bozukluklara bağlı bir hastalıktır.

Repeat breeder: Dönme veya, diğer bir deyişle, herhangi bir hastalığı belirlenemediği halde dişi damızlıkların en az üç defa tekrarlayan tohumlamalara karşın gebe kalmaması durumudur.

Kastrasyon: Erkek veya dişi hayvanlarda dölverme yeteneğini kalıcı veya geçici süreler için ortadan kaldırmak için yapılan ameliyat veya müdahalelerdir. Bu müdahaleler cerrahi olarak, testislerin uzaklaştırılması (orchiectomy-orşiyekomi) veya ovaryumların uzaklaştırılması (ovariectomy-ovariyektomi) şeklinde yapılabileceği gibi bir takım hormon ve ilaçların kullanılması ile de gerçekleştirilebilmektedir.

Ovaryumların kistik dejenerasyonu: Dişi hayvanların yumurtalıklarında hormonal düzensizliklerle birlikte şekillenen ve en az 10 gün veya daha uzun süre orada değişmeden kalan içi sıvı dolu keselerdir. Bunlara foliküler kistler de denmektedir. Bu keseler bir ya da her iki ovaryumda, tek veya az sayıda 2 cm’den büyük çaplı kistler olabilecekleri gibi bazen çok sayıda küçük kistlerden oluşan problemler olarak da görülebilmektedir. Kistler dişilerin normal olarak düzenli kızgınlık göstermesini ve yumurta atılmasını engelleyerek kısırlığa sebep olmaktadır.

Nimfomani: Dişilerde sürekli çiftleşme isteği belirtileri ile seyreden hormonal bozukluklara bağlı bir hastalıktır.

Repeat breeder: Dönme veya, diğer bir deyişle, herhangi bir hastalığı belirlenemediği halde dişi damızlıkların en az üç defa tekrarlayan tohumlamalara karşın gebe kalmaması durumudur.

Kastrasyon: Erkek veya dişi hayvanlarda dölverme yeteneğini kalıcı veya geçici süreler için ortadan kaldırmak için yapılan ameliyat veya müdahalelerdir. Bu müdahaleler cerrahi olarak, testislerin uzaklaştırılması (orchiectomy-orşiyekomi) veya ovaryumların uzaklaştırılması (ovariectomy-ovariyektomi) şeklinde yapılabileceği gibi bir takım hormon ve ilaçların kullanılması ile de gerçekleştirilebilmektedir.

Ovaryumların kistik dejenerasyonu: Dişi hayvanların yumurtalıklarında hormonal düzensizliklerle birlikte şekillenen ve en az 10 gün veya daha uzun süre orada değişmeden kalan içi sıvı dolu keselerdir. Bunlara foliküler kistler de denmektedir. Bu keseler bir ya da her iki ovaryumda, tek veya az sayıda 2 cm’den büyük çaplı kistler olabilecekleri gibi bazen çok sayıda küçük kistlerden oluşan problemler olarak da görülebilmektedir. Kistler dişilerin normal olarak düzenli kızgınlık göstermesini ve yumurta atılmasını engelleyerek kısırlığa sebep olmaktadır.

Ovaryumların kistik dejenerasyonu: Dişi hayvanların yumurtalıklarında hormonal düzensizliklerle birlikte şekillenen ve en az 10 gün veya daha uzun süre orada değişmeden kalan içi sıvı dolu keselerdir. Bunlara foliküler kistler de denmektedir. Bu keseler bir ya da her iki ovaryumda, tek veya az sayıda 2 cm’den büyük çaplı kistler olabilecekleri gibi bazen çok sayıda küçük kistlerden oluşan problemler olarak da görülebilmektedir. Kistler dişilerin normal olarak düzenli kızgınlık göstermesini ve yumurta atılmasını engelleyerek kısırlığa sebep olmaktadır.

Mastitis: Süt yapan meme dokusunun ve sütün taşıyıcı kanallarının yangılanması ile seyreden hastalıktır.

Puerperal hastalık: Puerperiumda yani lohusalık döneminde şekillenen doğum ile ilişkili genital organların hastalıklarına puerperal hastalıklar adı verilmektedir. Bir hayvanın doğum yapmasından sonra rahim ve yumurtalıklar başta olmak üzere genital organlarının gebelik öncesi durumlarına dönerek tekrar yeni bir gebeliği kabul edecek hale gelmelerine kadar geçen zaman sürecine de puerperium denir.

Abort: A Hayvanlarda gebeliğin fötal evresinde yavrunun vakitsiz doğmasıdır. İneklerde gebeliğin 42. gün ile 260. gün arasında yavrunun ölümü veya uterus hastalıkları nedeniyle gebeliğin sona ermesi ve yavrunun dışarıya atılmasıdır. Abortus sonucu dünyaya gelen yavruların dış ortamda yaşama imkanı yoktur.

Mastitis: Süt yapan meme dokusunun ve sütün taşıyıcı kanallarının yangılanması ile seyreden hastalıktır.

Puerperal hastalık: Puerperiumda yani lohusalık döneminde şekillenen doğum ile ilişkili genital organların hastalıklarına puerperal hastalıklar adı verilmektedir. Bir hayvanın doğum yapmasından sonra rahim ve yumurtalıklar başta olmak üzere genital organlarının gebelik öncesi durumlarına dönerek tekrar yeni bir gebeliği kabul edecek hale gelmelerine kadar geçen zaman sürecine de puerperium denir.

Abort: A Hayvanlarda gebeliğin fötal evresinde yavrunun vakitsiz doğmasıdır. İneklerde gebeliğin 42. gün ile 260. gün arasında yavrunun ölümü veya uterus hastalıkları nedeniyle gebeliğin sona ermesi ve yavrunun dışarıya atılmasıdır. Abortus sonucu dünyaya gelen yavruların dış ortamda yaşama imkanı yoktur.

Laktasyon: Doğumla birlikte başlayan ve bir sonraki doğumdan 2 ay kadar önce ineğin kuruya alınması ile sona eren ineğin memesinde süt üretildiği ve her gün iki ya da üç defa sağıldığı süt verimi evresidir. Bu süre inekten ineğe çeşitli nedenlerle değişmekte ancak normal olarak 305 gün olarak kabul edilmekte ve hesaplanmaktadır.

Endometritis: Uterusun iç yüzeyini kaplayan mukozal membranın (endometrium) yangısıdır.

Konsepsiyon: Çiftleşme sonrası yumurta kanalına (ovidukt) ulaşan spermatozoid (erkek eşey hücresi) ile yumurtalıktan ovidukta atılan ovumun (dişi eşey hücresi) birleşerek yeni döllenmiş eşey hücresi (zigot, konsept) oluşturmasına konsepsiyon denir.

Çara: İneklerde östrus siklusunun östrus evresinde uterus ve serviksteki salgı bezlerinden salgılanan yumurta akı kıvamında, şeffaf ve berrak mukustur.

ACTH (Adrenokortikotropin): Hipofizden salgılanan bir hormondur. Glikokortikoid salınımını uyarır, glikokortikoidler de prolaktinin laktogenezis üzerine etkisini artırır.

Östrojen: Ovaryum üzerinde her östrusta gelişen foliküllerden ve gebelikte plasentadan salgılanan dişilik hormonudur. Östrojen diğer etkileri yanında pubertas ve gebelikte meme bezinin ve özellikle de memenin kanal sisteminin gelişmesini sağlayan hormondur. Dolaylı yoldan prolaktinin etkisini artırır.

Oksitosin: Alveollerdeki miyoepitel hücrelerinin kasılmasını sağlayan ve böylelikle sütün sağılabilmesine olanak sağlayan bir hormondur.

İneklerde meme, iki tane ön ve iki tane de arka olmak üzere, 4 adet meme lo­bundan oluşmaktadır. Sağ ve sol meme bölmeleri memeler arasındaki bir oluk ile belirgin bir şekilde birbirinden ayrılır. Her meme lobu birbirinden tamamen bağımsız yapılardır. Memenin büyük kısmını arka meme lobları oluşturmakta ve süt veriminin % 60’ını bu loblar sağlamaktadır.

Her bir meme lobu meme başı (papilla mamma), bez boşluğu (sinus lactiferus veya meme bezi sarnıcı), süt kanalları (canalis lactiferus, canalis galactophorus, canalis lobularis, canalis interlobularis) ve süt yapan dokulardan (süt yapan pa­renşim hücreleri ve alveoller) oluşmaktadır.

Meme bezi, tubulo-alveolar (borusal-kesesel) yapıda sütü üreten ve depola­yıcı bir bezdir. Meme boşluğu, büyük süt kanalları, loblar, lobüller ve süt üreten bez doku keseciklerinden oluşur. Meme bezinin işlevsel kısımları keseciklerdir. Süt, bu keseciklerin içersini kaplayan tek sıra halinde dizilmiş hücrelerde üretilir. Takiben alveol boşluğuna salınır. Toplayıcı sistem, keseciklerden sütü alıp meme sarnıcına kadar ileten gelişmiş bir kanal sistemidir. Bu kanal sistemi çok ince ka­nallardan oluştuğu için sütün bu kanallar boyunca aşağıya doğru ilerleyebilmesi, belli etkiler altında salgılanan bir hormonun (Oksitosin) sayesinde kesecikleri sa­ran sepet hücrelerinin (miyoepiteller) kasılması ile olabilmektedir.

Meme başları ise meme başı deliği (ostium papillare), meme başı kanalı (ductus papillaris) meme başı kanalı gülcüğü (Fürstenberg rozeti) ve meme başıboşluğun­dan (sinus papillaris) oluşmaktadır. Meme başıboşluğu ile meme bezi boşluğunu birleştiren Fürstenberg venöz halkasının çevrelediği bir dargeçit bulunmaktadır.

Dinlenme dönemini takiben gebeliğin son ayında memenin süt yapıcı do­kusu tekrar gelişme ve çoğalma göstererek yeniden süt üretecek duruma gelir. Gebeliğin son 10 günü içerisinde memede kolostrum üretimi başlar.

Papillomatozis viral kökenli, iyi huylu, çoklu neoplazmaya (tümör) neden olur; özellikle genç düvelerde, genellikle meme, meme başı derisi, karın altı, baş ve bo­yunda görülür. Etkeni BPV’dir (Bovine Papilloma Virus).

Şap çok bulaşıcı diğer bir viral hastalıktır. Genel durumdaki bozukluklar ya­nında, meme derisinde tipik lezyonlar oluşturduğu gibi meme bezi epitelinde de önemli hasara yol açar. Bunun sonucu süt yapısında ve miktarında belirgin de­ğişiklikler olur. İnce derili meme ve memebaşı kısımlarında veziküller oluşur ve patlar, kırmızı deri altı dokusu açığa çıkar. Bu lezyonlar çok ağrılıdır.

Akne, furunkuloz, follikülitis, apseli dermatit gibi meme başı derisindeki yarık ve çatlaklardan, irinli yangı oluşturan bakterilerin kıl follikülleri ve yağ bezlerine girmesi ve sonra deri altında diğer dokulara da yayılmasıyla, apse odakları tarzın­da hastalık şekillenir.

İmpetigo, irinli deri yangısı olarak da bilinir. 2-4 mm çapında püstüller oluşur. Meme başı ve memenin alt kısımlarında görülür. Önce içi su dolu açık renkli kabarcıklar oluşur, sonra bunlar kızarık bir hal alır. İçi su dolu kabarcıklar irinle­şir, patlar, kabuklaşır. Zoonoz bir hastalıktır. İnsanlara da geçer, sağımcılar başta olmak üzere özellikle çocuklarda el ve yüzde lezyonlar oluşturur.

İntertrigo denen ve wolf meme, bacak arası dermatit, nekrotik dermatitis isim­leriyle de bilinen bu hastalık ineklerde ve özellikle ilk doğumunu yapan düveler­de, çanak memeli, memesi yüksek olarak selekte edilmiş (ayıklanmış), yüksek ve­rimli hayvanlarda görülür. Herşeyden önce şiddetli ödeme bağlı olarak düvelerde meme ve bacakların iç yüzünde şiddetli basınç ve sürtünme oluşur.

İmpetigo, irinli deri yangısı olarak da bilinir. 2-4 mm çapında püstüller oluşur. Meme başı ve memenin alt kısımlarında görülür. Önce içi su dolu açık renkli kabarcıklar oluşur, sonra bunlar kızarık bir hal alır.

Gebe ineklerin doğumlarına 45-60 gün kala ku­ruya alınmaları uygundur, yani inekler bu dönemde sağılmazlar. Kuru dönem üç ana evreden oluşmaktadır:

Kuru dönem hayvanın bünyesinde çok büyük metabolik değişikliklerin oldu­ğu bir dönemdir. Bu nedenle ineğin ortadan kalkan süt verimi nedeniyle deği­şen yem maddeleri ihtiyacına göre hazırlanacak rasyonlarla dengeli beslenmesi şarttır. Aksi takdirde inek doğum ve takibindeki yeni laktasyona uyum göstere­meyerek süt humması, ketozis, karaciğer koması gibi çeşitli hastalıklara açık hale gelmektedir. Bu nedenle kuru dönem ineğin doğuma hazırlık ve bir sonraki lak­tasyon verimi için çok önemli bir dönemdir, basit bir dinlenme dönemi olmadığı bilinmelidir. İnekler sağılmadıkları düşüncesiyle gelişi güzel bir bakım beslemeye tabi tutulmamalıdırlar.

Memenin süt yapan dokusunun, süt kanallarının ve sütü depolayan kısımlarının tümünde görülebilen yangısal bozukluklara mastitis adı verilmektedir. Hastalığın başlangıcında sadece somatik hücre sayısı (SHS) artışı ile kendini gösteren mas­titis, ileri durumlarda memede şişkinlik, kızarıklık, ağrı belirtileri ile seyreder. Meme fonksiyonları az veya çok etkilenir. Sütün içeriği, yapısı, rengi ve kıvamı değişikliğe uğramaktadır. Diğer önemli bazı hastalıklar yanında sürü sağlığı bakı­mından başlı başına büyük bir öneme sahiptir. Bu sebeple konuya gereken önem verilmelidir. Mastitis, büyük ekonomik kayıplara yol açması yanında, halk sağlı­ğını da tehdit etmekte, diğer yandan süt sığırcılığının geleceğini olumsuz yönde etkilemektedir.

Mastitis sürü içersinde memeden memeye ve hayvandan hayvana sağımcıların elleri, kurulama havluları ve sağım ekipmanı ile bulaşmaktadır (Şekil 6.2). Bu ne­denle mastitis bir sürü problemidir. Mastitisler klinik olarak, yangı belirtilerinin bulunup bulunmadığına göre klinik mastitis ve subklinik mastitis olarak ikiye ay­rılırlar. Klinik mastitis olgularında gözle ve elle yapılan incelemelerde ağrı, sıcak­lık, kızarıklık, işlev bozukluğu vb. yangı bulguları görülür. Subklinik mastitislerde ise memede ve sütte bu tür makroskobik bulgularda bir değişiklik yoktur. Bu tür mastitisler gizli mastitis olarak da adlandırılmaktadır. Subklinik mastitislerde sütün kalite ve miktarında ancak belli testlerle ortaya konabilen önemli bazı değişiklikler şekillenir. Mastitislerin % 5-7 kadarı klinik mastitisler, % 93-95 kadarı subklinik mastitislerdir. Bu durum bir buzdağına benzetilebilir.

Mastitis çok faktörlü (multifaktoriyel) bir hastalıktır. Meme hastalıklarına karşı duyarlılığı artıran birçok faktör bilinmektedir.

Hayvana Bağlı Etkenler

Çevresel Etkenler

Hastalık Yapıcı Etkenler

Mikroorganizmalar, bakteriler viruslar, paraziter etkenler, fiziksel ve kimyasal etmenler ile bu etkenlerin miktarı ve virulansı, yapıcı etkilerinin şiddeti ve etki süresi de hastalığın ortaya çıkmasında önemli rol oynamaktadır. Bu nedenle te­mizlik ve hijyen tedbirleri ile ineğin karşılaştığı ve memeye ulaşabilen mikroorga­nizmaların sayısının azaltılması mastitislerden korunmada önemlidir.

Sayfa 125’de bulunan şekil incelendiğinde doğru cevap D’dir.

A seçeneği Direkt Mikroskobik Hücre Sayımı içindir.

C seçeneği Somatik Hücre Sayısı (SHS) Tespiti içindir.

D seçeneği California Mastitis Test (CMT) içindir.

E seçeneği Sütte Antibiyogram Testidir.

Ülkemizin coğrafik konumu nedeni ile şap, sığır vebası, mavi dil, çiçek, bru- sella, tüberküloz, paratüberküloz, listeriozis, akabane, border hastalığı, pseudotü- berküloz, IBR, BVD, sığır löykozu, kuduz, mavidil ve son yıllarda fakültemiz ta- rafından tespit edilen epizootik hemorojik hastalık gibi birçok bulaşıcı hastalığın tehdidi altındadır. Tüm bu önemli hastalıkların yanı sıra sub-klinik ketosis, klinik ketosis, hepatik lipidosis, hipokalsemi, sub-klinik ruminal asidosis gibi metabolik ve beslenme hastalıkları, neonatal dönem ishalleri, solunum sistemi hastalıkları, infertilite ve mastitis gibi büyük ekonomik kayıplara yol açan diğer hastalıklar ülkemiz hayvancılığının en önemli sorunlarını oluşturmaktadırlar.