Sanat Kuramlarına Genel Bakış

Genellikle “güzel” şeyler bir tür özel tepki, bir “estetik tepki” uyandırır.

Avangart sanat tanımı bir dönem içinde kalıplaşmış sanatsal kuralları ve anlayışları aşarak onları değiştirme amaçlı üretilen ve çoğu zaman kendi dönemlerinde ağır eleştirilere maruz kaldıktan sonra tarihsel süreçte kabul gören sanatsal hareketlere verilen genel isimdir.

Genel olarak 4 temel kategoride incelenen sanat kuramları; temsil ve taklit teorisi, dışavurum teorisi, biçimcilik ve estetik deneyim teorisi olarak karşımıza çıkar.

Zanaatlar el becerisi ile ilgilidir. Zanaatkâr araçlardan da faydalanabilen ve tasarladığı ürünü bir ham maddeye şekil vermek suretiyle ortaya koyan kişidir. Zanaatkârın ürettiği nesne öncelikle bir kullanım değeri taşımaktadır. Kullanım değeri bir eylemi gerçekleştirirken o nesneye duyulan ihtiyaç ile ilgilidir.

Modern dönemden önce, sanat eserlerine ödeme yapan patronlar genel olarak din adamları ve aristokrat olarak tanımlanan soylu kişilerdi. Orta Çağ’ın son dönemlerinde yavaş yavaş üçüncü bir grup daha sanat alıcısı olarak ortaya çıktı. Bunlar tüccar sınıfı olarak tanımlanan ve kapitalist sistemle birlikte aristokrasinin yerini alacak sınıftır.

18. yüzyılla birlikte pek çok düşünür sanat ve zanaat arasındaki ayrımı yaparken sanatı ayrıcalıklı bir konuma yerleştirmiştir. Böylece en genel anlamda sanat ustalık ve el becerisinin üstünde ve ötesinde, bir içeriği ve anlamı barındıran düşünce ve duygu üretme yetisine sahip estetik nesneler olarak görülür. Bu durumda zanaat sadece el becerisi ve ustalıkla üretilen, kullanım değeri taşıyan gündelik sıradan nesnelerin üretimini tanımlarken sanat; bir içerik ve anlamın el becerisi ve ustalıkla nesneleşmesini tanımlar.

Yeni sanat biçimlerini doğuran sosyal, ekonomik ve teknolojik değişimlerin tarihindeki en açık örneklerden biri, 19. yüzyıl İngiltere’sindeki ‘Sanat ve zanaat’ orijinal ismi ile ‘Arts and Crafts’ hareketidir. Bu hareket eleştirmen John Ruskin ve sanatçı William Morris’in fikirleriyle şekillenmiştir.

Her ne kadar taklit teorisi olarak tanımlansa da teori özellikle temsil kavramıyla da yakından ilişkilidir. Taklit teorisi günümüzde en eski sanat teorisi olarak kabul edilmektedir.

Tasvir kelimesi betimlemek kelimesiyle eş anlamlıdır. Her iki kelime de “Bir nesnenin, kendine özgü niteliklerini tam ve açık
bir biçimde söz, resim veya yazı ile anlatmak” anlamını taşır (TDK, 2021).

Sanatçıların örneğin manzara resimlerinde bile fiziksel özelliklerinin üstüne çıkarak öznel bir anlam yaratabilecekleri iddia edildi. Sanat kavrayışında bu önemli değişim Romantizmle de ilişkilendirilmiştir.

Sanatı tanımlamak adına üretilen dışavurum teorisi İngilizce “Expression Theory” olarak literatüre girmiştir. ‘Expression’ kavramı ifade etmek, iletişim kurmak ve dışa vurmak anlamlarına gelir. Bu sebeple bu kuram bazı kaynaklarda ifade teorisi veya iletişim teorisi şeklinde de tanımlanır. Türkçede en yaygın kullanımı ise dışavurumdur.

Dışavurum teorileri Tolstoy’un etkisi altında olmakla beraber zaman içinde farklılaşan iki temel kategoriye ayrılmışlardır. Sanatçı merkezli dışavurum teorisi, sanatçıların sanatlarında kendi duygularını ifade ettiklerini iddia eder. İzleyici merkezli dışavurum teorisi ise izleyicilerin sanata duygusal olarak tepki verdiğini iddia eder. Bunlardan birincisine kendini ifade etme
teorisi, ikincisine ise duygusal katılım teorisi de denilmektedir.

Biçimciliğin ortaya çıkışı, modern sanat veya modernizm olarak bilinen süreçteki resim ve heykeldeki gelişmelerle
ilgilidir. Kübizm ve Minimalizm gibi akımlar da dahil olmak üzere bu sanat anlayışında soyutlamaya yöneliş söz konusudur.

Arthur Schopenhauer sanatın, günlük deneyimlerin acı veren dünyasından kaçmanın bir yolunu sağladığını iddia etti.

Öz ve biçim ilişkisi plastik sanatlarda bir sanatsal ürünün var olabilmesi adına ön koşuldur. Öz biçimden önce gelir ve biçim öze göre üretilir.

İyi tasarım, sanatsal “biçim” ve fayda olarak “işlev” arasındaki ortaklıktan doğar.

Görsel iletişim tasarımcı için üretim aşamasında, sanatsal anlamı üretmek adına kapalı ve açık metinler olarak iki seçenek söz konusudur. Her iki tutumda da sanatsal üretimi gerçekleştirecek kişilerin göstergeleri ve onların sanatsal kullanışlarını çok iyi tasarlaması gerekmektedir.

Umberto Eco, çirkinliğin farklı türlerinin nasıl sanatsal bir şekilde yaratıldığını Çirkinliğin Tarihi isimli önemli eserinde incelemektedir. Bu eserde çirkin bedenler, kötü varlıklar, varlığa zarar veren olayların hemen her dönemde sanatsal üretimin içinde olduğu ve ustaca biçimlendirildiği anlatılır.

Estetik, Yunanca ‘aisthētikos’ kelimesinden, duyularla algılanabilen şeyler anlamına gelen ‘aisthēta’dan türetilmiştir. 18. yüzyılda estetik sistemli felsefe hâline gelmeye başlamıştır.

Geleneksel teorileri, biçimleri, teknikleri, malzemeleri ve geleneksel sergileme yöntemlerini reddeden sanatçılar oldukça sıra dışı ve sanat karşıtı olarak tanımlanacak örnekler sergilemişlerdir. Bu kavramın pratikte Dada ve Neo-Dada ile özdeşleştirildiği bilinmektedir.