TEMEL SAĞLIK VE HASTALIK BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 20

Tahmini Maksimum Kalp Hızı (TMKH) (kalp vurusu/dakika) = (220 – YAŞ) ± 10

Üç ayı geçmiş hamilelerde sırt üstü egzersizler, düşme ve yaralanma riski yüksek aktiviteler önerilmez. Örneğin; ata binme, kayak, futbol, basketbol gibi

Yetersiz ve Dengesiz Beslenen
- Sağlıksız görünürler.
- İsteksiz, yorgun, ağır hareketlidirler.
- Ciltlerinde yaralar ve pürüzler görülebilir.
- Saçları mat ve cansızdır.
- Zayıf kas gelişimi görülür.
-. Baş ağrılarından şikâyet ederler.
- Şişkin bir karın, orantısız bir vücut yapısına sahiptirler.
- Mutsuz, aktif düşünemeyen, asosyaldirler.

Besin maddelerinin belli bir program dâhilinde belirli aralıklarla alınmasına dengeli beslenme, vücudun ihtiyacı olan maddelerin yeterli miktarlarda alınmasına yeterli beslenme, sağlıklı besin maddeleriyle beslenme işlevine de sağlıklı beslenme denilmektedir.

D vitamini de vücutta kalsiyum ve fosfor gibi minerallerin kemik ve dişlerde yerleşmesine yardımcı olur. A, E ve C vitaminleri ise vücuttaki hasarı engelleyip, antioksidan etki gösterirler.

Büyüme, gelişme, hasarlanmış hücrelerin onarılması ve ölü hücrelerin yerine yenilerinin yapımı proteinler sayesinde olmaktadır. Ayrıca vücudun hastalıklara karşı direncini ve savunmasını oluşturan hücrelerin (akyuvarlar ve diğer savunma hücreleri), vücuttaki metabolik aktivitelerde sorumlu olan enzimlerin ve hormonlarında yapılarını proteinler oluşturmaktadır.

Bazı hastalıklar bebek ve çocuklarda, bazıları gençlerde, bazıları da yaşlılarda görülür. Örneğin; kızamık, boğmaca, suçiçeği gibi bazı bulaşıcı hastalıklar çocuklarda daha sıktır. Lösemilerin (kan kanserlerinin) önemli bir bölümü çocuklarda görülürken akciğer, kalın barsak (kolon) gibi kanserler erişkin ve yaşlılarda görülür. Yine Diyabetes Mellitus’un (DM) 2 formu vardır. Tip I DM daha çok çocuk ve ergenlerde, Tip 2 DM ise tersine daha çok erişkin ve yaşlılarda görülür. Koroner kalp hastalığı, hipertansiyon, serebrovaskuler hastalıklar (beyin damarlarının tıkanması veya kanamalar), erişkin ve yaşlılarda görülen hastalıklara örnektir. İleri yaşlarda özellikle eklem, kas-iskelet sistemi hastalıkları çocuk ve gençlere göre oldukça sık görülür. Yaşlılarda görülen birçok hastalığın klinik seyri ve şiddeti de çocuk ve gençlerden daha ağır olabilir. 

Bazı hastalıklar her iki cinste de görülmekle birlikte cinsiyete özel sağlık sorunları da vardır. Örneğin; yumurtalık kanseri, rahim kanserleri, doğumda rahim yırtılmaları, vaginal kanamalar ile meme hastalıkları doğal olarak kadınlarda; benign prostat hipertrofisi (erkeklerdeki prostat organının iyi huylu büyümesi, ama idrar yollarını tıkaması), prostat kanseri, testis torsiyonu (testislerin torba içinde dönmesi sonucu kansız kalması) gibi hastalıklar da erkeklerde görülür.

Bazı hastalıklar bebek ve çocuklarda, bazıları gençlerde, bazıları da yaşlılarda görülür. Örneğin; kızamık, boğmaca, suçiçeği gibi bazı bulaşıcı hastalıklar çocuklarda daha sıktır. Lösemilerin (kan kanserlerinin) önemli bir bölümü çocuklarda görülürken akciğer, kalın barsak (kolon) gibi kanserler erişkin ve yaşlılarda görülür. Yine Diyabetes Mellitus’un (DM) 2 formu vardır. Tip I DM daha çok çocuk ve ergenlerde, Tip 2 DM ise tersine daha çok erişkin ve yaşlılarda görülür. Koroner kalp hastalığı, hipertansiyon, serebrovaskuler hastalıklar (beyin damarlarının tıkanması veya kanamalar), erişkin ve yaşlılarda görülen hastalıklara örnektir. İleri yaşlarda özellikle eklem, kas-iskelet sistemi hastalıkları çocuk ve gençlere göre oldukça sık görülür. Yaşlılarda görülen birçok hastalığın klinik seyri ve şiddeti de çocuk ve gençlerden daha ağır olabilir.

Doğurganlık özellikleri nedeniyle kadınların gebelik, doğum ve doğum sonrası karşılaşabileceği birçok kadına özgü sağlık sorunları vardır. Cinsler arasında davranışsal farklılıklar sağlık sorunlarına neden olabilir. Örneğin; sigara ve alkol içme sıklığının erkeklerde daha fazla olması, bunlardan kaynaklanan sağlık sorunları açısından erkekleri risk grubuna sokmaktadır.
Bazı genetik, biyokimyasal ve hormonal faktörlerin etkisi ile romatoid artrit, depresyon gibi bazı hastalıklar kadınlarda; koroner kalp hastalığı gibi sorunlar erkeklerde daha fazla görülür.

Maddelerin hem fiziksel hem de kimyasal etkilerinden dolayı insan sağlığını etkilemeleri
söz konusudur. Örneğin; Güneş ışınları insanlarda vitamin D’nin aktifleşmesi, yeşil yapraklı bitkilerde de fotosentez sonrası oksijen salınması için mutlak olması gereken çevresel
bir etkendir. Ancak, Güneş ışınlarına fazla maruziyet deri kanserlerine neden olabilir.
Bu başlık altına yer alan çevresel bazı faktörler aşağıda sunulmuştur.
• Termal koşullar
• Aydınlatma

• Gürültü
• Radyasyon (Işıma)
• İyonize Radyasyon (X ray, radyoaktif maddeler vb)
• Noniyonize (İyonize Olmayan) Radyasyon (Elektromanyetik Alanlar)
• Basınç
• Titreşim
• Hava
• Su
• Yeraltı suları
• Yüzeysel sular (denizler, göller, göletler, akarsular, barajlar vb.)
• Toprak
• Giyim
• Kozmetikler
• Atmosfer ve atmosferik olaylar
• Güneş, ay, gezegenler ve diğer yıldız sistemleri
• Kentleşme
• Konutlar
• Her türlü kimayasal maddeler ve bileşikler

Temel Sağlık Hizmetleri, sağlık hizmetleri sunumu ile ilgili görüş oluşturur. Bu görüşün temelleri şunlardır:
1. Sosyal Eşitlik: Sağlık, doğuştan kazanılmış temel insan hakkıdır. Sağlık hizmetleri
de bu hakkın sunulması için vardır. Bu nedenle sadece bunu satın alabileceklere değil, toplumdaki ırk, dil, din, cinsiyet, sosyal statü, kent-kırda yaşama vb. ayırım gözetmeden, istisnasız herkese eşit ve hakkaniyet ölçüleri içerisinde götürülmelidir. Herkese eşit hizmet götürülmesi gerekirken yaşlı, bebek-çocuk, kadın, hamile kadın, tehlikeli ve çok tehlikeli işlerde çalışan vb. gibi risk gruplarına ihtiyaçları daha fazla olacağı için biraz daha fazla sağlık hizmeti sunulmasına “sağlık hizmetlerinin hakkaniyet ile sunulması” denir.

2. Özsorumluluk: Herkes kendi sağlığının değerini ve önemini bilmelidir. Kendisinin ve çocuğunun sağlığından sorumlu olmalıdır. Bunun için kişilere etkin ve sürekli sağlık eğitimi verilmelidir. Aynı zamanda bu eğitim ve iletişim toplumun sağlık hizmetlerine katılımını da sağlayabilecektir.

3. Sağlık Hizmetlerinin Boyutu: Sağlık hizmetleri çok geniştir ve sadece sağlık hizmeti sunucuları ve sağlık sektörünce verilemez. Kamu ve özel tüm sektörlerin bireyin ve toplumun sağlığını olumlu ve olumsuz yönde etkileyen faaliyetleri mutlaka vardır. Bu nedenle tüm sektörler bu sorumluluk içerisinde hareket etmelidir. Örneğin, bir gıda fabrikası insanlar için gıda ürünleri imal ederken bu ürünler sağlıklı olmalı, atıkları da çevre ve insan sağlığına zarar vermemelidir. Yine belediyeler insanların yaşadığı her yere sağlıklı ve güvenilir içme-kullanma suyu sağlamalıdır. Bu su sağlıklı olmazsa insanlar ishal olurlar ve sağlık kurumları bu kişileri sadece tedavi edebilir. Oysa su sağlıklı ve güvenilir olursa insanlar ishal olmaz ve sağlık sektörü dışındaki bir kamu sektörü de böylece sağlık hizmeti sunmuş olur.

4. Uluslararası Dayanışma: Sağlık, tüm insanların ve dünyanın sorunudur. Örneğin bir ülkedeki hava kirliliği diğer ülkeleri de etkiler. Bir ülkedeki bulaşıcı hastalıklar hem komşu ülkelere hem de seyahat olanaklarının artması ile diğer uzak ülkelere hızla yayılabilir. Bunun için ülkeler sağlık hizmetlerinin sunumunda iş birliği yapmalı, özellikle gelişmiş ülkeler gelişmekte olan veya az gelişmiş ülkelere bu anlamda destek olmalıdırlar.

1. Birincil (Primer) Korunma
Hastalık kişide biyolojik olarak başlamadan önce alınan önlemlerle sağlığın korunmasıdır.
Örneğin; çevredeki olumsuz etmenlerin yok edilmesi, insanların maruz kalmasının
önlenmesi, aşılama, iyi beslenme, aile planlaması yöntemlerinin kullanılması, hiç sigara
içmemek, kişisel hijyen kurallarına uymak, çocuğa bakım veren kişilerin eğtimi, sağlık
eğitimi gibi önlemlerdir.
2. İkincil (Sekonder) Korunma
Hastalıkların belirtisiz dönemlerinde ya da belirtilerin (semptomların) hafif olduğu dönemlerde erken tanı ve etkin tedavi edilmeleridir. İkincil korumaya “erken tanı” hizmetleri de denir.
Örneğin; meme kanseri taramaları, prostat kanseri taramaları, yendidoğanlarda hipotiroidi, fenilketonüri, işitme taramaları vb.

Üçüncül (Tersiyer) Korunma
Hastalığın klinik bulgu ve belirtilerinin ortaya çıkışından sonra, hastaların en iyi şekilde tedavisi, tedavinin başarılı veya yeterli olmadığı zaman gelişen sağlık ve sosyal sorunların rehabilite edilmesi (esenlendirilmesi) ile bireyin yaşamsal aktivitelere katılımının sağlanmasıdır. Örneğin; işitme protezi ile kulağı az duyan kişinin duymasının artırılması, gözlük ile görmesinin düzeltilmesi, diş protezi ile çiğnemesinin sağlanması gibi yaklaşımlar tıbbi (medikal) rehabilitasyon (esenlendirme); kaza sonucu bacağını kaybeden bir şoförün masa başı bir göreve atanması ise sosyal rehabilitasyon (esenlendirme) olarak tanımlanabilir.

Dünya Sağlık Örgütüne göre 65 yaş ve üzeri insanlar yaşlı olarak tanımlanmaktadır.
• 65 - 74 yaş Genç Yaşlı,
• 75 - 84 yaş Orta Yaşlı,
• 85 üzeri yaş, İleri Yaşlı (ihtiyarlık) olarak sınıflandırılmaktadır.

Yaşlanma Nedir?
Yaşlanma 30 yaşlarından başlayarak;
• Vücut dokularında ve fonksiyonel kapasitelerinde azalma,
• Hastalıklara daha kolay yakalanma ve geç iyileşme,
• Fiziksel ve psikolojik streslere karşı koymada azalma olarak tarif edilebilir. Doğru seçenek (E)dir.

Yaşlanma Nedir?
Yaşlanma 30 yaşlarından başlayarak;
• Vücut dokularında ve fonksiyonel kapasitelerinde azalma,
• Hastalıklara daha kolay yakalanma ve geç iyileşme,
• Fiziksel ve psikolojik streslere karşı koymada azalma olarak tarif edilebilir. 

Yaşlanma bir hastalık değildir. Normal fizyolojik bir süreçtir. Normal fizyolojik yaşlanma,
vücuttaki moleküller, hücreler, dokular ve sistemlerde yaş ilerledikçe ortaya çıkan, geriye dönüşü olmayan yapısal ve fonksiyonel değişikliklerin tümüdür. Yaşlanan kişilerde dokularda meydana gelen değişiklikler vücut fonksiyonel kapasitesini azaltarak hastalıklara duyarlılığı artırır ve iyileşmeyi geciktirir. Bu nedenle yaşlandıkça hastalık oluşum riski artar.

KRONOLOJİK YAŞ, Kişinin doğum tarihini kullanarak kolayca hesaplanabilir. Fakat kronolojik yaş kişinin fiziksel, zihinsel zindelik (fitness) kapasitesi veya sağlık durumunu ifade eden fizyolojik yaşla aynı anlamda değildir. Aynı tarihlerde doğanlar aynı yaştadırlar ama fizyolojik yaşları çok farklı olabilir. 

FİZYOLOJİK YAŞ, Fiziksel ve zihinsel dinçlik kapasitesinin bir ölçüsüdür. Kişinin zihinsel fonksiyonları, sosyal aktivitelere katılım düzeyi, hastalıklardan iyileşme süresi, uykusuzluğa tolerans düzeyi, egzersize adaptasyon kapasitesine göre değişir. Fizyolojik yaş vücut fonksiyon kapasitelerine bağlı olarak, kronolojik yaştan daha az (fizyolojik olarak genç) ya da daha fazla (fizyolojik olarak yaşlı) olabilir.

Geçen zaman ve çekilen çile teorisi: Vücut ve onu oluşturan hücreler kullanıla kullanıla, hele bir de özensiz kullanılırsa daha hızla bozularak devre dışı kalmaktadır. Karaciğer, 
böbrekler, deri gibi organlar özellikle vücuda alınan maddelerin atıkları (toksinleri) tarafından yıpratılmaktadır. Vücuda alınan kontrollü (yararlı) veya daha kötüsü kontrolsüz (yararsız) her şey besin maddesi bile olsa vücuda faydası olmayan atıklar üretir. Vücuda alınan her ekstra yük ve onun atıkları, organ sistemlerimizin yıpranma seviyesini yükseltir. Aşırı ve rafine şeker, yağ, un, tuz, kafein, alkol ve nikotin tüketimi, güneşin zararlı ultraviyole ışınları, vücut yaralanmaları, diğer fiziksel ve duygusal stresler vücut yapılarını yıpratarak yaşlanmalarına neden olmaktadırlar.

Yaşlanmayla Birlikte Bazı Vücut Sistemlerinde Meydana Gelen Değişiklikler ve ilgili tipik şikayetler aşağıda sıralanmıştır:

Kas-İskelet: Performansta Azalma : Artık eskisi gibi koşamıyorum.
                                            
Kalp-Dolaşım ve Akciğerler: Fonksiyonlarda Azalma: Artık daha çabuk yoruluyorum.
(Kavga etmek ya da tabana kuvvet
koşmak gerektiğinde gücüm yok)

Sinir Sistemi ve Duyular: Duyarlılıkta Azalma: Artık gazeteyi okuyabilmek için okuma
gözlüklerine ihtiyacım var.

Endokrin (Hormonal)/Metabolik (Enerji): Aktivitede Azalma:  Artık daha çabuk üşüyorum. Performansım eskisi gibi değil
Deri, Kadın-Erkek Üreme, Boşaltım (Genito –Üriner), Mide-Barsak ( Gastroİntestinal):
Fonksiyon ve/veya Etkinlikte Gerileme: Bazen idrar kaçırıyorum. Eskiden yiyebildiğim bazı yiyecekler artık yasak

Buna göre doğru seçenek (B)dir.

Yaşlanırken bütün kas sistemleri ( kalp, iskelet ve düz kas) küçülerek azalır. Azalan kas dokusunun tersine, hareket ve kuvvete yararı olmayan fakat kilo artırıcı etkileriyle fazladan yük oluşturarak yaşam maliyetini yükselten yağ dokusu artar. Kas kitlesinde azalma, kas gerilimini azaltarak vücutta kuvvet kaybına yol açar. Yaşlandıkça sadece kas dokusundaki kayıplar bile bütün fonksiyonları eninde sonunda kas kuvvetine bağlı insan yaşamının sürdürülebilmesini gittikçe imkânsız hâle getirir. Örneğin; yürüme, koşma, taşıma, merdiven çıkma zorlaşır. Nefes alıp vermek için gerekli kas gücü sağlanamadığından göğüs hareketleri yetersiz kalır. Derin soluk alıp verme kapasitesi azalır. Sindirim faaliyetlerine katılan mide bağırsak kas gücünde azalma kabızlık da yapar. İdrar kesesi kas gücü azalınca özellikle kadınlarda idrar tutulamadığı için idrar kaçırma şikâyetleri artar. Vücutta kalsiyum tutulamayıp aksine vücuttan kalsiyum atılımının artması nedeniyle kemiklerde kalsiyum kayıplarına (osteoporozis-kemik erimesi), kalsiyum kaybı kemik yoğunluğunun azalmasına, kemik yoğunluğunun azalması kemiklerin dayanıklılığında azalmaya, kemiklerin dayanıklılığında azalma, vücut ağırlığının taşınamamasına ve kemiklerde darbelere karşı kolayca kırılmalara yol açar. Omurga ve kaburga kemiklerindeki kayıplar vücut dikliğinin (postür) bozulmasına, boyun kısalmasına neden olur. Kemikler ve kemikler arasında bağlantı yapıları olan eklemlerde bozulmalar artritis (kireçlenme, eklem iltihabı, osteoartrit) denilen acılı-ağrılı hareket kısıtlılığına yol açar. Yaşlılarda artrit (kireçlenme) oldukça yaygındır ve ağrı ile birlikte ileri derecede hareket kıstlılığı oluşturabilir. Artritli kişlerde kemik ve eklemler çeşitli seviyelerde yapı ve fonksiyonlarını kaybetmiş olabilir. Öte yandan özellikle kadınlarda osteoporozis görülmesi yaygındır. Bu tür yaşlıları hareket ettirirken çok dikkatli olunmalıdır. Çünkü hareketler çok ağrılı olabilir ya da kolayca kırıklar ya da çıkıklar oluşabilir. Kemikler üzerindeki deri, çatlamalara ve basınç karşısında morarmaya meyillidir.

Doğru seçenek (C)dir.