TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ

Parenteral uygulama sistemik uygulama yolları arasındadır.

Konjonktiva üzerine uygulama: Sıvı ve pomad şeklindeki ilaçların göz içine uygulanmasıdır.

Rektal yolla uygulama, enternal uygulama yolları arasındadır

Hastaların kolay alabilmeleri için belirli forma getirilen ilaçlar farmasötik şekiller olarak isimlendirilir.

Pomad (merhem): Cilt ve mukozalara uygulanır. Yarı katı haldeki yağlar veya emülsiyonlar içinde etkin maddelerin eritilmesiyle hazırlanır.

İlaç gibi aktif madde içeren bazı bitkilerin belirli kısımları kurutularak hazırlanan bitkisel ilaç hammaddelerine drog denir.

Yalın toksik etkiler: ilacın terapötik etkilerinin bir uzantısı şeklinde ortaya çıkar ve genellikle doza bağlı olarak artar ve öngörülebilir nitelikteki etkilerdir. En hafif şekli bazı organların işlevlerinde bozulma ile ortaya çıkan fonksiyonel nitelikte olanlardır.

İlaç etkileşmeleri; farmasötik etkileşemeler, farmakokinet etkilemeşmeler ve farmakodinamik etkileşmeler olarak üçe ayrılır.

Genellikle hastalıkların tanısı, tedavisi, önlenmesi ve diğer amaçlarla tıpta kullanılan biyolojik etkinliği olan saf kimyasal madde veya onun eşdeğeri bitkisel veya hayvansal kökenli belirli miktarda etkin madde içeren karışımlar ilaç olarak tanımlanmaktadır.

Bilinçli bir şekilde ilaç kullanımı için mutlaka hekim reçetesi ile yazılmış ilaçların kullanılması, satın alınan ilaçların son kullanım tarihlerinin kontrol edilmesi, doktor reçetesinde tavsiye edilen dozların kesinlikle aşılmaması, ilaçların evde çocukların ulaşamayacağı yerlerde belirtilen fiziksel koşullarda saklanması ve beklenmeyen etkiler görüldüğünde ilaç kullanımının kesilerek doğrudan ilgili doktora ulaşılması gerekmektedir.

Hastanın durumunun ayrıntılı olarak değerlendirilmesi sonucu tedavisi için en uygun ilacın seçilmesi hekimin sorumluluğundadır. İlaçların kullanılması, hastaya veriliş biçimi ve miktarına doktor karar verir. O nedenle akılcı ilaç kullanımı konusunda ilk sorumluluk hekim üzerinde olmaktadır. Hekim hastası için uygun reçeteyi yazdıktan sonra ilacın alınabileceği yer ise eczanedir. Dolayısıyla reçetede yazılan veya reçetesiz alınabilen ilacın sağlanması konusu da eczacının sorumluluğundadır. O nedenle akılcı ilaç kullanımı konusunda ikincil önemli sorumluluk da eczacıya düşmektedir. Bunun yanında gerek hastanede kullanılan ilaçlar gerekse injeksiyon yoluyla kullanılacak ilaçların uygulanması konusunda hemşire ve diğer sağlık personelinin de bu sürece katkısı vardır. Hatta reçetede yazılan ilaç bilgili hasta yakını tarafından da uygulanabilir. İlacı uygulayan kişinin hastanın ilacı ne amaçla kullandığını, ilaç etkilerini ve olası yan etkilerini iyi bilmesi gerekir. İlaç kullanacak kişi hastalığı konusunda da bilgili olmalıdır.

Akılcı olmayan ilaç kullanımı hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde görülen küresel bir sorundur. En sık görülen örnekleri gereksiz yere fazla ilaç yazılması, tanıyla ilişkisi olmayan ilaç kullanımı, gereksiz ve uygunsuz antibiyotik kullanımı, gereksiz ve pahalı ilaç kullanımı, reçetesiz satılan ya da Türkiye’de olduğu gibi reçeteli olduğu halde reçetesiz de alınabilen ilaçların kullanılması sayılabilir. Bu arada bağımlılık yapan ilaçların veya maddelerin kullanılması veya bazı ilaçların kötü kullanılması da sayılabilir. Örneğin, yetkisiz ve bilgisiz kişilerin tavsiyesiyle ilaç alınabilmesi gibi. Bu şekilde özellikle vitaminler, ağrı kesiciler, glukokortikoidler, antibiyotikler, hipertansiyon tedavisinde kullanılan ilaçlar, diüretikler, antasidler, barsak hareketlerini hızlandıran ve barsakları yumuşatan ilaçlar gibi sindirim sistemini etkileyen ilaçlar, kilo vermeyi kolaylaştıran ilaçların uygunsuz kullanımları söz konusudur. Yani ilacın yanlış endikasyonda, yanlış yoldan, yanlış dozda, yanlış aralıklarla ve yanlış sürede kullanılması akılcı olmayan ilaç kullanımı için örnek olabilir. Akılcı ilaç kullanımında önemli bir nokta da hastanın hastalığı ve kullanması gereken ilaç/ilaçlar konusunda yeterince bilgilendirilmemesidir. İlacın etkileri, istenmeyen etkileri, kullanma zamanı, aç veya tok alınması, kullanılan diğer ilaçlarla veya ilaç olmayan diğer ürünlerle ve besinlerle etkileşmesi gibi.

Eklem, kalp, plevra, periton ve kafa içi injeksiyonların mutlaka bu alanda deneyimi olan personel tarafından uygulanması gerekir. Cilt içine (intrakütan) injeksiyon için zorunluluk yoktur.

Sağlık Bakanlığı ilaçların yan etkilerini saptamak, izlemek, değerlendirmek ve önlemek için bir merkez kurmuştur. Hekimler hastalarına uyguladıkları ilaçlarla ilgili olarak beklenmeyen bir durumla karşılaştıklarında hastanelerde oluşturulan irtibat noktalarına bu konuda bilgi vermektedirler. Bu veriler, Sağlık Bakanlığı’nın İlaç ve Eczacılık Genel Müdürlüğü bünyesinde kurulan Türkiye Farmakovijilans Merkezi (TÜFAM) tarafından toplanarak değerlendirilmektedir. Farmakovijilans ilaçların güvenliliği açısından oldukça önemli bir alandır. Toksikoloji, farmakoloji, epidemiyoloji ve bilgi teknolojisi gibi alanları yakından ilgilendirmektedir. İlaçların istenmeyen etkileri nedeniyle oldukça fazla halk sağlığı ve ekonomik sorunlarla karşılaşılmaktadır. Bu yüzden oluşan bir istenmeyen etkinin değerlendirilmesi son derece önemlidir.

Farmasötik etkileşmeler: Daha vücuda verilmeden önce iki veya daha fazla ilaç arasında oluşabilir ve genellikle kendini fiziksel değişimler şeklinde belli eder. Örneğin berrak iki sıvının karıştırılmasıyla çökelti oluşması veya katı haldeki tozların karıştırılması sonucu sıvılaşma oluşması gibi. Bu durum özellikle parenteral ilaç uygulamaları sırasında oluşabilir. İntravenöz yolla verilen büyük hacimli sıvıların içine katılan bazı ilaçların çökelti oluşturabilmeleri ve bu şekilde embolilere yol açmaları nedeniyle ciddi riskler ortaya çıkabilir.

Besin destekleri, bitkisel kökenli maddeler, mineraller, vitaminler, amino asitler, enzimler, metabolitler,ekstreler ve konsantreler olarak kullanıma sunulmaktadır.

Zehirlenme durumlarında dikkat edilmesi gereken en önemli yaklaşım solunum ve dolaşımın sürdürülmesinin sağlanmasıdır. Bu nedenle hastaya girişim yapılırken öncelikle solunum yollarının açık kalması sağlanırken, damar yolunun da açılarak yaşam bulgularının izlenmesi gerekir. Bundan sonra hastanın vücuduna değişik yollarla girmiş bulunan zehir özelliği gösteren maddenin kan dolaşımına geçişinin engellenmesi ve dolaşıma geçmiş olan kısmın ise bir an önce vücuttan uzaklaştırılması gerekir.

İlacın kötüye kullanılması ve yanlış kullanılması durumları birbirinden oldukça farklı durumlardır. İlacın kötüye kullanılması özellikle bazı keyif verici ve bağımlılık yapıcı maddelerin kullanımıyla ilgili bir durumdur. Bu grup ilaçlar genellikle psikoaktif ya da psikotrop olarak tanımlanan ilaçlardır. Tıbbi endikasyon olmadan, düzenli bir şekilde bazen de dozlarının artırılarak kullanılmasıdır. Bazı ilaçlar başlangıçta terapötik etkileri nedeniyle kullanılmaya başlandığı halde, keyif verici etkileri nedeniyle daha sonra endikasyon ortadan kalktığı halde hastalar tarafından kullanılmaya devam edilir. Ancak ilaçların kötü kullanılması genellikle kullanım hatalarını içermektedir. Hekim tavsiyesi dışında yanlış endikasyonda, yanlış yoldan, yanlış dozda, yanlış süre ve aralarla kullanılmasını kapsamaktadır.

Hastanın durumunun ayrıntılı olarak değerlendirilmesi sonucu tedavisi için en uygun ilacın seçilmesi hekimin sorumluluğundadır. İlaçların kullanılması, hastaya veriliş biçimi ve miktarına doktor karar verir. O nedenle akılcı ilaç kullanımı konusunda ilk sorumluluk hekim üzerinde olmaktadır. Hekim hastası için uygun reçeteyi yazdıktan sonra ilacın alınabileceği yer ise eczanedir. Dolayısıyla reçetede yazılan veya reçetesiz alınabilen ilacın sağlanması konusu da eczacının sorumluluğundadır. O nedenle akılcı ilaç kullanımı konusunda ikincil önemli sorumluluk da eczacıya düşmektedir. Bunun yanında gerek hastanede kullanılan ilaçlar gerekse injeksiyon yoluyla kullanılacak ilaçların uygulanması konusunda hemşire ve diğer sağlık personelinin de bu sürece katkısı vardır. Hatta reçetede yazılan ilaç bilgili hasta yakını tarafından da uygulanabilir. İlacı uygulayan kişinin hastanın ilacı ne amaçla kullandığını, ilaç etkilerini ve olası yan etkilerini iyi bilmesi gerekir. İlaç kullanacak kişi hastalığı konusunda da bilgili olmalıdır.

Akılcı olmayan ilaç kullanımı hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde görülen küresel bir sorundur. En sık görülen örnekleri gereksiz yere fazla ilaç yazılması, tanıyla ilişkisi olmayan ilaç kullanımı, gereksiz ve uygunsuz antibiyotik kullanımı, gereksiz ve pahalı ilaç kullanımı, reçetesiz satılan ya da Türkiye’de olduğu gibi reçeteli olduğu halde reçetesiz de alınabilen ilaçların kullanılması sayılabilir. Bu arada bağımlılık yapan ilaçların veya maddelerin kullanılması veya bazı ilaçların kötü kullanılması da sayılabilir. Örneğin, yetkisiz ve bilgisiz kişilerin tavsiyesiyle ilaç alınabilmesi gibi. Bu şekilde özellikle vitaminler, ağrı kesiciler, glukokortikoidler, antibiyotikler, hipertansiyon tedavisinde kullanılan ilaçlar, diüretikler, antasidler, barsak hareketlerini hızlandıran ve barsakları yumuşatan ilaçlar gibi sindirim sistemini etkileyen ilaçlar, kilo vermeyi kolaylaştıran ilaçların uygunsuz kullanımları söz konusudur. Yani ilacın yanlış endikasyonda, yanlış yoldan, yanlış dozda, yanlış aralıklarla ve yanlış sürede kullanılması akılcı olmayan ilaç kullanımı için örnek olabilir. Akılcı ilaç kullanımında önemli bir nokta da hastanın hastalığı ve kullanması gereken ilaç/ilaçlar konusunda yeterince bilgilendirilmemesidir. İlacın etkileri, istenmeyen etkileri, kullanma zamanı, aç veya tok alınması, kullanılan diğer ilaçlarla veya ilaç olmayan diğer ürünlerle ve besinlerle etkileşmesi gibi.