TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ

Günümüzde küresel düzeyde halen yılda 24 milyon yeni doğan bebek (0-12 ay) rutin sunulan aşılama/bağışıklama hizmetlerinden yararlanamamaktadırlar. Bu da dünyada bir yılda doğan çocukların %20’si anlamına gelmektedir. Aşılama/bağışıklama hizmetlerinden yararlanamayan bebeklerin yaklaşık %70’i Afrika ve Güney Asya’da bulunan 10 ülkede (Afganistan, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Etiyopya, Hindistan, Endonezya, Irak, Nijerya, Pakistan, Güney Afrika ve Uganda da yaşamaktadırlar.

Genişletilmiş Bağışıklama Programı (GBP): Dünya Sağlık Örgütü tarafından 1974 yılında küresel düzeyde çiçek hastalığını eradike edilmesi için uygulanan başarılı program temel alınarak bütün ülkelerdeki çocukların yaşam kurtarıcı aşılardan yararlanmaları için başlatılmış bir programdır. Bu program kapsamında hedeflenen ilk hastalıklar; difteri, boğmaca, tetanoz, kızamık, çocuk felci ve verem olmuştur. Türkiye’de GBP 1981 yılından bu yana uygulanmaktadır. Ülkemizde GBP kapsamında yapılan aşılar ise; Boğmaca, Difteri, Tetanos, Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak, Tüberküloz, Poliomyelit, Hepatit B ve Hemofilus Influenza Tip B’dir. Hepatit C bu aşılar arasında değildir.

Temel Sağlık Hizmeti kavramı ilk kez Kazakistan’ın başkenti olan Alma Ata’da 1978 yılında Alma Ata Bildirgesinde her bireye götürülmesi gereken esas sağlık hizmeti olarak tanımlanmıştır. Bu kavram çağdaş halk sağlığı yaklaşımıyla paralel bir bakış açısı içerisindedir.

Hastalığın geçirilmesi ya da aşı yoluyla gelişen korunmaya aktif bağışıklama denir.

Aşı uygulamalarında kullanılan teknikler:1. Kas içi: Difteri-Boğmaca-Tetanoz aşısı, Hepatit B aşısı, grip, kuduz aşıları bu yolla yapılır. 2. Ağız yoluyla: Canlı çocuk felci aşısının yapılma yöntemidir. 3. Buruna damlatma yoluyla 4. Deri içi: BCG aşısı bu yolla yapılır. 5. Deri altı uygulaması da aşıların uygulanmasında kullanılan bir tekniktir.

Buzdolabında aşıların saklandığı sıcaklığın +2 ve +8 derece arasında olması önerilmektedir.

Tetanoz, korunmak için aslında çocukluk çağından itibaren rutin olarak aşılama yapılan bir hastalıktır. Tetanoz, kesici ve delici yaralanmalar sonucu vücuda giren bir bakterinin zehiri (toksini) nedeniyle meydana gelir. Bu bakteri clostridium tetani’dir. Bu bakteri toprakta yaşar. Hastalık etkeni vücuda girdikten bir süre sonra (ortalama 8 gün) belirtiler başlar. Hastalığın ölüm riski yüksek olup asıl yapılması gereken korunmadır.

Hastalık Adı Korunmak için Önerilen/Uygulanan Aşı Adı : Hepatit B (Sarılık) Hepatit B aşısı, Verem BCG, Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak aşısı, Çocuk felci (poliomyelit) OPA (ağızdan Polio aşısı), Zatürree Konjuge pnömokok aşısı, Boğmaca, Difteri, Tetanoz, Grip DaBT-İPA-Hib: Difteri, aselüler Boğmaca, Tetanoz, İnaktif polio, Hemofilus influenza Tip B aşısı (Beşli Karma Aşı). Bu aşıların hepsinin yapılma zamanı, yapılış şekli, vb. ayrıntılar Ulusal Aşı Programında yer almaktadır. Bebek doğduğu andan itibaren aşılama programı başlar. Rutin program bebeklik döneminden birey ilkokul sekizinci sınıfa gelinceye kadar sürer. Bu hizmetin sunulmasını aile hekimleri takip etmektedir. Okullar, kreşler, vb. aşıların toplu şekilde yapılabileceği alanlardır.

Aşı yapılmasına engel olmayan durumlar: 1. Erken doğan bebekler (prematür bebek) 2. Düşük doğum ağırlıklı bebek 3. Ateşin 38,5 dereceden düşük olduğu üst solunum yolu hastalıkları 4. Emzirme 5. Malnütrisyon (yetersiz beslenm 6. Alerjik nezle 7. Antibiyotik almak 8. Lokalize (bölgesel, sistemik olmayan) cilt iltihapları 9. Süregen kalp, akciğer hastalıklarının varlığı 10. Doğum sonrası sarılık geçirme durumu.

Bağışıklama: Bulaşıcı ya da bulaşıcı olmayan bazı hastalıklardan korunmak için vücutta savunma mekanizmalarının göstergesi olan maddelerin (antikor) istenilen/koruyucu seviyeye ulaşması aracılığı ile bağışıklık/direnç sisteminin güçlenmesidir.

Bu program kapsamında hedeflenen ilk hastalıklar; difteri, boğmaca, tetanoz, kızamık, çocuk felci ve verem olmuştur.

Bulaşıcı hastalıklara karşı bağışıklama 1978 yılında Alma Ata Bildirgesinde temel bir sağlık hizmeti olarak tanımlanmıştır.

Sayılan maddelerin hepsi bir aşının ulusal aşı programında yer alıp almayacağının belirlenmesinde temel değerlendirmeler arasındadır.

Kas içi: Difteri aşısının yapılma yöntemidir.

Toksoid aşılar; hastalıklar bakterilerin toksini aracılığı ile oluşan durumlarda kullanılan aşılardır ve tetanoz, difteri aşıları örnek olarak verilebilir.

İnaktive aşılar: hastalık yapan etken fiziksel, kimyasal yollarla öldürülmüştür (inaktive edilmiştir). Aşı yapıldığında vücutta bağışıklık sağlayan maddeler (antikor) yükselir. Bu tür aşılar canlı aşılara göre hücresel düzeyde bağışıklık sisteminde daha zayıf bir yanıt oluştururlar, tekrar dozları yapmaya gereksinim olur. Grip ve Hepatit B aşıları inaktive aşılara örnektir.

Difteri canlı aşı değil, toksoid aşılara örnektir.

Aşıların üretiminden aşı uygulanacak kişiye ulaşıncaya dek soğuk bir şekilde saklanması, taşınması işlemine ve bu işlemi sağlayan her türlü kişi, araç-gerece ve bu sistemin tümüne soğuk zincir adı verilir.

Ateşin 38,5 dereceden yüksek değil düşük olduğu üst solunum yolu hastalıkları aşı olmasına engel değildir.

Çiçek hastalığı 1967-1977 yılları arasında küresel düzeyde yapılan aşılama hizmetleri sayesinde yeryüzünden yok edilmiştir. Tarihsel süreçte ilk kez beş yaş altı ölen çocukların sayısı 10 milyonun altına inmiştir. Kayıtlara göre ölüm sayıları sırasıyla 2000 yılında 10,5, 2005 yılında 9,6, 2007 yılında 9,2 milyon olmuştur. Sayının 2015 yılında da 4,3 milyona gerilemesi beklenmektedir. Dünyada önemli bir ölüm nedeni olan kızamığa bağlı kayıplarda küresel düzeyde 2000 yılından 2010 yılına gelindiğinde %74 azalma sağlanmıştır. Yeni doğan tetanozuna bağlı 1988 yılında meydana gelen 790 000 ölüm sayıca azalmış ve günümüzde yılda 59 000 ölüme gerilemiştir.