İş Sözleşmesinin Türleri

Hukuki düzenleme itibarıyla iş sözleşmesi türlerine kaynaklık eden temel kanun, İK’dir. İK’de sürekli ve süreksiz iş sözleşmesi (İK 10.m), belirli süreli ve belirsiz süreli iş sözleşmesi (İK 11.m), kısmi süreli ve tam süreli iş sözleşmesi (İK 13.m), çağrı üzerine çalışma ve uzaktan çalışma (İK 14.m), deneme süreli iş sözleşmesi (İK 15.m), takım sözleşmesi ile oluşturulan iş sözleşmeleri - takım sözleşmesi – (İK 16.m) ile geçici iş ilişkisi – ödünç iş ilişkisi – (İK 7.m) düzenlenmiş ve bu kavramların birçoğu tanımlanmıştır.

Daha nitelikli ve uzmanlık gerektiren işlere uygulanması, işi paylaşan işçilerin yeteneklerinin en azından birbirine yakın olması; esnek tipteki kısmi çalışmalardan olan iş paylaşımını, klasik tipteki kısmi çalışmadan ayıran özelliklerdir.

Uzaktan çalışma (tele çalışma), iletişim teknolojisinde yaşanan gelişmeler doğrultusunda ortaya çıkan bir atipik iş ilişkidir. Uzaktan çalışmayı tipik iş ilişkisinden ayıran husus, işin yapıldığı yerin alışılagelmiş biçimde işverenin işyeri olmaması, işyeri dışında bir yerde işin görülmesidir.

Uzaktan çalışma; bilgisayar, bankacılık, sigortacılık, basın – yayın, haberleşme, ticaret, eğitim ve büro hizmetleri vb. gibi çeşitli alanlarda yaygınlaşmıştır.

Uzaktan çalışma biçimindeki iş ilişkisini konu edinen iş sözleşmesinde yer alması gereken hususlar ise şunlardır; görülecek işin tanımı, işin yapılış biçimi, işin süresi ve görüleceği yer, ücret, ücretin ödenmesine dair hükümler, işveren tarafından sağlanan ekipman ile bu ekipmanın korunmasına ilişkin hükümler, işverenin işçi ile iletişim kurmasına dair hükümler ve genel ve özel çalışma koşullarına ilişkin hükümler (İK 14/5. m).

Evde hizmet sözleşmesi, tanımında yer alan bazı unsurlar bakımından klasik/tipik iş sözleşmesinden ayrılmaktadır. Nitekim tipik iş sözleşmesinden farklı olarak bu sözleşme türünde işçi, iş görme edimini işverenin işyerinde değil, işyeri dışında başka bir yerde ve özellikle kendi evinde yerine getirmektedir. İşçi, işyeri dışında işin görüleceği yeri serbestçe belirleyebilir. Bu çalışma modelinde çalışma saatleri de işçi tarafından serbestçe belirlenebilir. Tipik iş sözleşmesi, bir işveren ve bir işçi arasında kurulan iş ilişkisini konu edinirken evde hizmet sözleşmesi ile üstlenilen iş görme edimi, bizzat işçinin kendisi tarafından yerine getirilebileceği gibi işçinin diğer aile üyelerinin katılımıyla da ifa edilebilir. Tipik iş sözleşmesinin konusu, işçi tarafından üstlenilen işin görülmesidir. Evde hizmet sözleşmesinin konusu ise üstlenilen işin görülmesi yanında, eser sözleşmesinde olduğu gibi işçinin işin sonucundan da sorumlu olmasıdır. Evde hizmet sözleşmesinde ücret, genelde parça başına belirlenir. Evde hizmet sözleşmesi, ayrıca bağımlılık unsuru açısından tipik iş sözleşmesinden farklılaşan atipik bir iş sözleşmesi türüdür.

Pazarlamacılık faaliyeti, niteliği gereği borçlar hukuku, ticaret hukuku ve iş hukuku ile ilişkilidir. Dolayısıyla pazarlamacılık sözleşmesinin TBK’de düzenlenmiş olması veya ticari işletme sahibinin pazarlamacılık sözleşmesinin taraflarından olması, pazarlamacının bir işverene (genellikle iş sözleşmesi ile) bağlı olarak iş görmeyi üstlenen bir işçi olduğu gerçeğini ortadan kaldırmaz.

Pazarlamacının yükümlülükleri TBK’nin 450. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre pazarlamacı, talimata uymamasını zorunlu kılan haklı bir sebep olmadıkça, kendisine verilen talimata uygun olarak müşterileri ziyaret etmekle yükümlüdür. İşverenin izni bulunmadıkça, kendisi veya üçüncü kişiler hesabına işlem yapamayacağı gibi aracılık da edemez. Pazarlamacı işlem yapmaya yetkili ise talimatta öngörülen fiyatlara ve diğer işlem koşullarına uymak zorundadır. İşveren razı olmadıkça, bunlarda değişiklik yapamaz. Pazarlamacı, pazarlama faaliyetleri ile ilgili olarak düzenli biçimde ayrıntılı bilgi vermek, aldığı siparişleri işverene derhâl ulaştırmak ve müşteri çevresini ilgilendiren önemli olayları bildirmekle yükümlüdür.

Tipik iş sözleşmesinden, çalışma biçimi bakımından; klasik tipteki kısmi süreli iş sözleşmesinden ise işçi tarafından üstlenilen iş görme ediminin yerine getirilmesini, işverenin kendi durumuna (iş gördürmeye ihtiyaç duyması hâlinde çağrıda bulunması) göre ayarlama imkânına sahip olması bakımından ayrılan çağrı üzerine çalışma, ilk defa 4857 sayılı İş Kanunu ile düzenlenen, İK’nin 14. maddesinin ilk üç fıkrasında hüküm altına alınan esnek bir çalışma modelidir.

Mevsimlik iş sözleşmesi daha çok otel, motel, pansiyon, plaj ve eğlence yerlerinde ya da tarım, ormancılık, inşaat ve gıda gibi işkollarında yapılabilen bir sözleşme türüdür.

Geçici iş ilişkisi, ülkemizde ilk defa 4857 sayılı İK ile düzenlenmiştir.

Düzenleme gereğince herhangi bir süre sınırı olmaksızın özel istihdam bürosu aracılığıyla geçici iş ilişkisi kurulabilecek işler şunlardır:

• Mevsimlik tarım işleri,

• Ev hizmetleri (temizlik, yemek, çocuk/has-ta bakımı vb.)

Meslek edinilmiş geçici iş ilişkisi, geçici işçi için de çeşitli yükümlülükler doğurur. İK’de geçici işçi için ayrıca öngörülen yükümlülükler şunlardır:

• Geçici işçi, geçici işçi çalıştıran işverenden özel istihdam bürosunun aracılık hizmet bedeline mahsup edilmek üzere avans ya da borç para alamaz.

• Geçici işçi, geçici işçi çalıştıran işverenin sağlayacağı iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerine katılmakla yükümlüdür.

• Geçici işçi, kusuru ile işyerine ve işe ilişkinolarak geçici işçi çalıştıran işvereni zarara uğratır ise bu zararı gidermekle yükümlüdür

İş sözleşmesinin türlerine ilişkin ayrımda esas alınan ölçütlerden bir diğeri, görülen işin niteliğidir. Aslında bu ayrıma göre niteliği bakımından işler sınıflandırılmaktadır. Böylece niteliği gereği en çok 30 iş günü süren işler süreksiz olarak, niteliği bakımından 30 iş gününden fazla süren işler ise sürekli iş olarak adlandırılır (İK 10. m)

İşin süresi esas alındığında iş sözleşmeleri; belirsiz süreli ve belirli süreli olmak üzere iki türden oluşur.

Belirli süreli iş sözleşmesi yapılması, çeşitli nedenlerle işçi aleyhine neticeler doğurduğundan bu sözleşmenin ancak objektif koşullar ile yapılabileceğinin kabulü gerekir. Belirli süreli iş sözleşmesinin yapılmasının bu şekilde sınırlandırılması, iş güvencesi sistemini benimseyen ülkelerde ayrı bir öneme sahiptir. Tanımından anlaşıldığı üzere belirli süreli iş sözleşmesi yapılmasını haklı gösteren objektif koşullar; sözleşmenin konusunu oluşturan işin belirli süreli bir iş olması, belli bir işin tamamlanmasının gerekmesi, belirli bir olgunun ortaya çıkması gibi nedenlerdir.

Deneme süresinin başlangıcı ise işçinin fiilen çalışmaya başladığı tarihtir.

Deneme süresi en çok iki ay olabilir ancak deneme süresi toplu iş sözleşmeleriyle dört aya kadar uzatılabilir.

Kısmi süreli çalışma hakkından faydalanabilmek için talepte bulunma şartı aranır. Kısmi süreli çalışma talebi, bu haktan faydalanmaya başlamadan en az 1 ay önce işçi tarafından yazılı olarak işverene bildirilmelidir.

Analık İzni veya Ücretsiz İzin Sonrası Yapılacak Kısmi Süreli Çalışmalar Hakkında Yönetmeliğin 10. maddesine göre;  doğum veya evlat edinme hâlinde kısmi süreli çalışma talebinde bulunacak işçinin eşinin de çalışıyor olması şartının aranmadığı durumlar ise şunlardır (AİÜİSKSÇY 10/1. m):

• Ebeveynlerden birinin sürekli bakım ve tedavisini gerektiren bir hastalığının olması ve bu hastalığın tam teşekküllü hastane ya da üniversite hastanesinden alınacak doktor raporuyla belgelendirilmesi,

• Velayetin mahkemece eşlerden birine verilmesi hâlinde çocuğun velayetine sahip ebeveynin talepte bulunması,

• Üç yaşını doldurmamış bir çocuğun münferiden (anne veya baba tarafından tek başına) evlat edinilmesi.