TEMEL İNSAN HAKLARI BİLGİSİ II

Diğer Sözleşmelerin aksine AİHS’nin uygulanması açısından vatandaşlık önemli değildir. Yani AİHM’ye başvuru yapmak için illaki sözleşmeci taraf bir devletin vatandaşı olmak gerekli değildir.
Sözleşme ile Sözleşme’ye taraf olmayan üçüncü devlet vatandaşlarının ve hatta vatansız olan kişilerin temel hak ve özgürlükleri de güvence altına alınmıştır.

AİHS öncelikle sözleşmeci devletlerin ülkelerinde geçerlidir. Sözleşmeci devlet ülkesinde yargı yetkisi altında bulunan herkes Sözleşme’nin garanti altına aldığı hak ve özgürlüklerden faydalanır.

AİHM yargıçlarının sayıları, seçimleri, görev süreleri ve işleyişe ilişkin bazı konular AİHS’ye ek 14 no.lu Protokol ile tekrar düzenlenmiştir. Bu protokol Mayıs 2004’te imzaya açılmış, Haziran 2010 tarihinde de yürürlüğe girmiştir.

Yargıçların seçimi Avrupa Konseyi Parlamenter
Meclisi tarafından gerçekleştirilir. Meclise Avrupa
Konseyine üye devletlerin hükûmetlerinin, kendi ulusal meclislerinden atadıkları temsilcilerden
oluşur. Devletler nüfusları ile orantılı bir sayıda
temsilciyi ülkelerini temsil etmek üzere bu mecliste
görevlendirirler. Eylül 2018 itibariyle mecliste 324
temsilci vardır, Türkiye’nin temsilci sayısı 18’dir.

Günümüzde yargıçların görev süreleri 9 yıl
olarak belirlenmiştir. Bir yargıcın tekrar seçilmesi
mümkün değildir. Yargıçların görevlerinde yaş sınırı vardır. Bir yargıç 70 yaşından sonra görevine
devam edemez. Bir yargıç görevini kendisinin yerine yeni yargıç seçilince ona devrederek bırakır, bunun ötesinde görev süresi dolsa bile yargıçlar görev
süreleri dâhilinde katıldıkları ancak sonuçlanmayıp devam etmekte olan davalara bakmaya devam
ederler. Yeni denetim mekanizması ile tam zamanlı
olarak görev yapan yargıçlar, yaklaşık olarak aylık 16 bin Avro aylık maaş almaktadırlar.

AİHM Genel Kurulunun görev ve yetkileri
şunlardır: (AİHS mad. 25)
• Üç yıllık bir süre için başkanını ve bir veya
iki başkan yardımcısını seçmek
• Belirli süreler için Daireler oluşturmak
• Daire başkanlarını seçmek
• Mahkeme iç tüzüğünü kabul etmek

Yazı işleri müdürünü ve bir veya birden fazla müdür yardımcısını seçmek
• Daire yargıçlarının sayısını belirli bir süre
için, beşe düşürülmesini Bakanlar Komitesinden talep etmek

AİHM Büyük Daire 17 yargıçtan oluşur ve en az 3 yargıç da yedek üye olarak görev yapar.

Devlet başvurularında devletlere tanınmış
bu yetki somut bir menfaati korumak için değil,
Sözleşme’den doğan kamu düzenini korumak için
verilmiştir. Devletlere başvuru hakkının verilmesi
Sözleşme’nin getirdiği “ortak güvence” sisteminin
bir gereğidir.

AİHS’nin 33. maddesi doğrultusunda, Mahkeme önünde dava açmak isteyen sözleşmeci taraf ya
da tarafların verecekleri dilekçe metninde şu ögelerin bulunması gerekmektedir.
• Davanın yönetildiği sözleşmeci tarafın ismi,
• Olayların açıklanması,
• Sözleşme’nin ihlali hakkındaki iddia veya
iddiaların açıklaması ile elverişli kanıtlar,
• Sözleşme’nin 35/1 maddesinde belirtilen
kabul koşullarının bulunduğuna ilişkin
açıklama,

Dava konusu ve Sözleşme’nin 41. maddesi
uyarınca zarara uğratıldığı varsayılan taraf veya
taraflar hesabına ana çizgileri ile haklı giderim
istem veya istemlerine ilişkin açıklamalar,
• Hükûmet temsilcisi olarak atanan kişi veya
kişilerin isim ve adresleri ile buna ek olarak
• Elverişli tüm belgelerin, özellikle dava konusuna ilişkin yargısal ve sair kararların örnekleri.

Hükûmet dışı kuruluşlar (dernekler, sendikalar, vakıflar…), başvuru hakkını üyelerinin haklarını korumak amacıyla değil, bizzat
kendi haklarının ihlal edilmesi durumunda kendi
haklarını korumak amacıyla kullanabilirler.

AİHS sözleşmeci devletlere kendi egemenlikleri (yargılama alanı) altındaki kişilere Sözleşme’de yer alan hak ve özgürlükleri garanti etmeyi yüklemesi bakımından oldukça önemlidir.

Diğer Sözleşmelerin aksine AİHS’nin uygulanması açısından vatandaşlık önemli değildir (Ünal, Temel Hak ve Özgürlükler ve İnsan Hakları Hukuku, s.147). Yani AİHM’ye başvuru yapmak için illaki sözleşmeci taraf bir devletin vatandaşı olmak gerekli değildir.
Sözleşme ile Sözleşme’ye taraf olmayan üçüncü devlet vatandaşlarının ve hatta vatansız olan kişilerin temel hak ve özgürlükleri de güvence altına alınmıştır (Ünal, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, s. 85). Bu sayede taraf devlet ülkesinde bulunan yabancılar Sözleşme’nin garanti altına aldığı haklarını korumak için dava açabilmektedirler. Sözleşme bu özelliği ile evrenseldir (Akıllıoğlu, İnsan Hakları-I,
s. 203). Özellikle Almanya’da yaşayan vatandaşlarımız Sözleşme’nin sağladığı bu haktan geniş ölçüde yararlanmaktadırlar.

AİHS öncelikle sözleşmeci devletlerin ülkelerinde geçerlidir. Sözleşmeci devlet ülkesinde yargı yetkisi altında bulunan herkes Sözleşme’nin garanti altına aldığı hak ve özgürlüklerden faydalanır.

Bununla birlikte Sözleşme yürürlüğe girmeden önceki bazı ihlaller de Sözleşme kapsamında değerlendirilebilir, meğer ki olayın sonuçları Sözleşme yürürlüğe girdikten sonra devam ediyor olsun. Buna göre Sözleşme yürürlüğe girmeden önce gerçekleşen ve sonuçları Sözleşme yürürlüğe girdikten sonra devam eden sorunlar Sözleşme organlarınca incelenebilecektir.

AİHM, AİHS’nin yargı organıdır. Dolayısıyla Mahkemenin yargı yetkisi AİHS ile sınırlıdır. Buna göre Mahkemenin yargı yetkisi AİHS ve Sözleşme’ye bağlı olarak düzenlenen ek protokollerdir. AİHS uyarınca Mahkemeye intikal eden, Sözleşme ve Ek Protokollerin yorumu ve uygulamasına ilişkin olan konuların hepsini kapsar. (madde 32). AİHM’nin yargı yetkisi, ilgili taraf devletin ek bir kabulüne bağlı değildir, 11 no.lu Protokol sonrası AİHS’nin aldığı şekil sonrasında AİHM’nin yetkisi sözleşmeci devletler bakımından zorunludur (Döner, s.158).

Mahkeme, üye devletlerin hukuk düzenlerindeki yasal ve anayasal düzenlemelere ilişkin
soyut değerlendirme yapma yetkisine sahip değildir.

Daha farklı bir ifade ile Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin tek ve en önemli denetim organı hâline gelmiştir (Ergül, s. 13).

AİHS’nin 21. maddesinde belirtildiği üzere, AİHM’de yer alacak yargıçların en üstün ahlaki vasıflarla donanmış olması gereklidir. Bu yargıçlar AİHM’deki görevleri sırasında yüksek yargısal görevleri icra için gerekli niteliklere sahip veya alanında uzmanlığı herkesçe malum hukukçu olmalıdırlar.

Yargıçların seçimi Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi tarafından gerçekleştirilir. Meclise Avrupa Konseyine üye devletlerin hükûmetlerinin, kendi ulusal meclislerinden atadıkları temsilcilerden oluşur.

Yargılamanın son aşamasını karar aşaması oluşturur. Mahkemenin açılan bir davayı sonuçlandıran kararları 4 grupta toplanabilir. Bunlar:
• Başvurunun kabul edilebilirlik açısından reddi yani kabul edilemezlik kararı.
• Gerekli şartların oluşması nedeniyle davanın düşürülmesi. (Başvurunun kayıttan düşürülmesi)
• Dostça çözüme ulaşılması ile davanın sonlandırılması.
• Dostça çözüme ulaşmanın mümkün olmadığı durumlarda davanın esasına ilişkin olan son karar. Daha açık bir ifadeyle, iddia edildiği gibi Sözleşme’nin ihlal edilip edilmediğini belirleyen karar.