TEMEL İNSAN HAKLARI BİLGİSİ II

Belçika, Fransa, Lüksemburg, Hollanda, İngiltere, Danimarka, Norveç, İrlanda,
İtalya, İsveç, savunma hariç insan haklarını ve demokrasiyi koruyup geliştirmek ve sağlık, sosyal refah, eğitim, kültür, çevre, yerel yönetimler ve adalet gibi konulardan oluşan çok geniş bir alanda faaliyet göstermek amacıyla 5 Mayıs 1949 tarihinde Londra’da toplanarak Avrupa Konseyi Statüsü’nü imzalamışlardır.

Belçika, Fransa, Lüksemburg, Hollanda, İngiltere, Danimarka, Norveç, İrlanda,
İtalya, İsveç konseyin kurucu devletleridir. Konsey daha sonraları genişleyerek Kasım 1998 itibariyle 40, Eylül 2001 tarihi itibariyle 43, Haziran 2002 tarihi itibariyle 44, Ekim 2003 itibariyle 45, Eylül 2018 itibariyle de 47 üyeli bir uluslararası örgüt hâline gelmiştir. Konseye en son katılan devlet 2007 yılında Karadağ olmuştur.

Maddede sayılan bu istisnai durumlarda kişinin yaşam hakkına son verilmesinin Sözleşme’ye aykırılık oluşturmayacağı belirtilmiştir. Buna göre;
• Kişilerin cebir ve şiddet olaylarına karşı korunması,
• Usulüne uygun olarak bir kimsenin yakalanması ve tutuklunun kaçmasının önlenmesi,
• Bir ayaklanmanın yasal çerçevede bastırılması, amacıyla kişinin yaşamına son verilebilir.

AİHM’nin işkence ve insanlık dışı ya da onur kırıcı muamele kavramlarının tanımını yaptığı asıl önemli olay ise İngiltere’nin Kuzey İrlanda’daki uygulamalarına ilişkin olarak İrlanda Cumhuriyeti’nin 1971’de yaptığı şikâyettir. Bu olayda önce AİHM sonra Mahkeme hükümde kademeli üç basamak şeklinde yer alan “işkence”, “insanlık dışı” ve “onur kırıcı” muamelenin ne anlama geldiğini saptamıştır. İrlanda Cumhuriyeti’nin İngiltere aleyhine yaptığı bu başvuru üzerine AİHM yaptığı incelemede İngiltere’nin “beş teknik” (Bu teknikler; 1)
Duvar duruşu (gözaltındaki kişilerin birkaç saatlik bir süre ile ayakta kalmaya zorlanması), 2) Kukuleta giydirme (gözaltındaki kişilerin kafasını bir torba ile örtme ve torbayı orada tutma), 3) Gürültüye maruz bırakma, 4) Uykusuz bırakma 5) Yiyecek ve içecekten yoksun bırakma uygulaması altında yaptığı soruşturmayı işkence olarak nitelemiştir. Daha sonra olayı inceleyen AİHK, tekniğin birey üzerindeki etkisine bakarak olayın işkence değil fakat insanlık dışı muamele olduğunu saptamıştır.

AİHM içtihatlarından çıkarılabilecek, 6. madde kapsamında değerlendirilen bazı idari işlemler şu şekilde sıralanabilir:

Evlenme ve Aile Kurma Hakkı, Sözleşme’nin 12. maddesi evlenerek aile kurma hürriyetini güvence altına almaktadır. Bahsedilen bu hakkın kullanımı mutlak değildir; aile kurumu ile ilgili evlenme yaşı, ehliyeti, şekli, gibi konular hakkındaki düzenlemeler millî hukuklara bırakılmıştır. Fakat bu düzenleme evlenme hakkının özüne dokunamaz.

Seçim hakkı, demokrasinin de temelini oluşturan serbest ve dürüst seçimler hukukun üstünlüğüne dayalı bir hukuk devletinin de temelini oluşturur, bu nedenle Protokol bu hakkı güvence altına almayı gerekli görmüştür.

Sınır dışı edilmede yasal güvenceler Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin VII numaralı protokolü ile düzenlenmiştir.

AİHS’ye ek 12 numaralı protokol Kasım 2000’de imzaya açılmış ve Protokol’ün on devlet tarafından onaylanıp yürürlüğe konmasını müteakiben Nisan 2005’te yürürlüğe girmiştir. Günümüz itibariyle 47 Avrupa Konseyi üyesinin 38’i Protokol’ü imzalamış, bu imzalayan devletler arasında 20 tanesi onay işlemini de gerçekleştirmiştir. Türkiye Protokol’ü imzalayan ancak onaylayıp yürürlüğe koymayan 18 devlet arasında yer almaktadır.

AİHS’ye ek 13 no.lu Protokol Mayıs 2002’de imzaya açılmış, 10 devletin onaylayıp yürürlüğe koyması ile Temmuz 2003’te yürürlüğe girmiştir. Günümüzde 47 Avrupa Konseyi üyesi devletten 45’i sözleşmeyi imzalamış, Ermenistan hariç 44 devlet sözleşmeyi yürürlüğe koymuştur. Türkiye, Protokol’ü Ocak 2004’de imzalamış, Haziran 2006’da onaylayıp yürürlüğe koymuştur. Sözleşme’yi imzalamayan 2 devlet ise Azerbaycan ve Rusya Federasyonu’dur.

Belçika, Fransa, Lüksemburg, Hollanda, İngiltere, Danimarka, Norveç, İrlanda, İtalya, İsveç, savunma hariç insan haklarını ve demokrasiyi koruyup geliştirmek ve sağlık, sosyal refah, eğitim, kültür, çevre, yerel yönetimler ve adalet gibi konulardan oluşan çok geniş bir alanda faaliyet göstermek amacıyla 5 Mayıs 1949 tarihinde Londra’da toplanarak Avrupa Konseyi Statüsü’nü imzalamışlardır. Bu 10 devlet Avrupa Konseyi'nin kurucu devletleridir.

Kişinin maddi varlığına yönelik olduğu kadar manevi varlığına da yönelik olan Sözleşme’nin 4. maddesinde, kölelik, kulluk ve angarya yasaklanmıştır. Diğer yandan Sözleşme’nin 4. maddesinin 3. fıkrasında zorla çalıştırma ve angarya yasağının istisnaları belirtilmiştir. Buna göre, hükümlülerin zorla çalıştırılması, zorunlu askerlik ya da inançları dolayısıyla askerlikten muaf olmaları uygun görülen kişilere verilen başka bir devlet görevi, toplum hayatını topyekün biçimde tehdit eden afet ve olağanüstü hallerde tehlike ile orantılı olarak çalıştırma, başta polis, güvenlik güçleri ve yargı erki mensupları ve doktorlar olmak üzere çeşitli meslek grupları açısından yurdun belirli bölgelerinde belirli süre yapılan zorunlu görevler zorla çalıştırma yasağı kapsamına girmemektedir.

İnsanlık tarihinde kişinin keyfi olarak tutuklanıp özgürlüğünün ortadan kaldırılamayacağına ilişkin ilk kayıt, İngiltere’de 1215 yılında kabul edilen "Magna Carta Libertium"da bulunmaktadır. Diğer yandan konuyu sağlam temellere oturtan belge 1679 tarihli "Habeas Corpus Act"tir. Modern insan hakları korunması anlayışında da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kişi özgürlüğünü ve bu özgürlüğün güvenlik altına alınmış olmasını demokratik toplumun en vazgeçilmez haklarından birisi olarak nitelendirmektedir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin 5. maddesinde yer alan ve kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkının istisnası diyebileceğimiz 6 madde şunlardır:

Sözleşme’nin 5. maddesinin 3. fıkrası bir suç işlediği şüphesiyle yakalanan kimsenin mümkün olan en kısa zamanda bir hakim önüne çıkarılmasını emretmektedir. Böylelikle bu madde hükmü ile polisteki gözaltı süresi sınırlanmaktadır. Bu madde ile kişinin özgürlüğünün kısıtlanmasının idari bir tasarrufa değil de adli bir karara bağlanması sağlanmaktadır. Bu doğrultuda yakalanan kişiye adli makam önünde savunmasını yapmak imkanı vermek için, yakalanan kişinin kendisi bizzat hâkim huzuruna çıkarılmalıdır. Adli makam da olayı bizzat inceleyerek karar vermelidir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi "mümkün olan en kısa zamanda" kavramını davanın kendi durumuna göre değerlendirmekle birlikte 4 günlük süreyi azami gözaltı süresi olarak kabul etmektedir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne göre suç ithamı bir makamın kişiye, işlediği bir suç dolayısıyla resmi bildiride bulunmasıdır.

Ceza yargısının adil yargılanma ilkeleri; masumluk karinesi, suç ithamı hakkında bilgi edinme hakkı, savunma için yeterli zaman ve kolaylıklara sahip olma hakkı, kendisini bizzat veya seçeceği bir avukat aracılığıyla savunma hakkı, tanıkların dinlenmesi ve sorguya çekilmesi ve ücretsiz tercüman hakkıdır. Adil yargılanma hakkına ilişkin güvenceler ise; bir yargı yerine başvuru hakkı, davanın hakkaniyete uygun yapılmasını isteme hakkı, yargılamanın aleniliği, makul sürede yargılanma hakkı ve mahkemenin bağımsızlığı ve tarafsızlığıdır.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin anlamına anlam katması bakımından bu sözleşmeyi diğer insan hakları belgelerinden ayıran maddesi şikayet hakkını düzenleyen maddesidir. Sözleşme’nin 13. maddesi; sözleşmede öngörülen temel hak ve özgürlükleri ihlal edilen herkesin, kendisine yapılan haksız eylem ve işlemlere karşı şikâyette bulunabilme hakkını güvence altına almıştır.

20.03.1952 tarihinde imzalanmış ve 18.05.1954 tarihinde yürürlüğe girmiş olan I Numaralı Ek Protokol ile düzenlenen haklar; mülkiyet hakkı, eğitim ve öğretim hakkı (resmi okullarda eğitim hakkı ve ana babanın çocukları üzerindeki eğitim hakkı) ve seçim hakkıdır.

2003 yılında yürürlüğe girmiş olan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)'ne Ek XIII Numaralı Protokol, en temel insan haklarının içerisinde gösterilen yaşam hakkının AİHS’de yer alan son istisnasını da ortadan kaldırmaktadır. AİHS madde 2’de yer alan yaşam hakkının maddenin 1950’deki haliyle usulüne uygun verilen idam cezası ile sınırlandırılması mümkündür. Bu sınırlandırma önce VI Numaralı Protokol ile daraltılmış sonrasında ise bu XIII Numaralı Protokol ile ortadan kaldırılmıştır. Çünkü bu Protokol ile her ne şartta ve koşulda olursa olsun yani savaş ve yakın savaş tehdidinde işlenen suçlar da dahil olmak üzere her koşulda ölüm cezasını yasaklamaktadır. XIII Numaralı Protokol’ün 1. maddesine göre "Ölüm cezası kaldırılmıştır. Hiç kimse bu cezaya çarptırılamaz ve idam edilemez." Protokolde getirilen idam yasağı mutlaktır. Sözleşme’nin 15. maddesine dayanılarak bu Protokol’ün hükümleri askıya alınamaz (mad. 2) ve Sözleşme’nin 57. maddesine dayanılarak bu Protokol’ün hükümleriyle ilgili hiçbir çekince konulamaz (mad. 3).