TEMEL İNSAN HAKLARI BİLGİSİ II

Eski Yunan sitelerinin birçoğunda vatandaşlar doğrudan doğruya devlet yönetimine katılmaktaydılar. Doğrudan demokrasinin uygulandığı sitelerde vatandaşlar bir araya toplanarak kanun yapar, savaş veya barışa karar verirlerdi. Yüksek memurları ve hâkimleri kendileri seçerlerdi. Zaten site yönetiminin demokrasi olarak adlandırılışı vatandaş top- luluğunun aktif olarak siyasi faaliyetlere katılma haklarına sahip olmalarıydı

Kast sistemi özellikle din adamlarının öne çıktığı bir düzen öngörmekteydi. Bu hiyerarşik düzen din adamları, kural koyucular, toprak sahipleri ve ticaretle uğraşanlar ve hizmet üretenler şeklinde toplumsal bir sıralama öngörmekteydi.

Konfüçyüs bütün insanların doğal olarak iyi olduğunu kabul eder. İnsanların bir arada yaşayabilmesi için özel bir eğitime tabi tutulmaları gerektiği görüşündedir. Bu ahlaki eğitimin amacı sosyal düzende insanlık ve adaletin hâkim olmasını sağlamaktır. Zira bireyin haklarından çok, toplumsal düzenin işlevini görmesi ve grubun varlığının korunması Konfüçyüsçü öğretide öne çıkartılan değerlerdir Bu nedenle insan hakları bakımından Konfüçyüsçü ahlak ve siyasal düşünüş esas olarak toplumcu nitelik taşımaktadır. Bu da günümüzün “birey” temelli insan hakları anlayışı ile bazı bakımlardan çelişmektedir.

Bu çağda kralın hürriyetini kısıtlayan, dolayı- sıyla halkın hürriyetlerini genişleten en önemli bel- ge 63 maddelik 1215 Magna Carta Libertium’dur. Stok Siyasal iktidarı keyfilikten arındırarak üstün birtakım hukuk kurallarına tabi tutma, bireyleri siyasal iktidar karşısında birtakım haklara sahip kılma çabaları, Batı’da İngiltere’de hükümdar ile imzalanan bu belge ile başlar. Bu belge ile birey, kral karşısında birtakım haklara sahip olmuştur.

Orta Çağ’ın sonlarına doğru kilisenin siyasal- laşması sonucunda halkı dinî bir şekilde de olsa koruyan kilisenin koruyuculuğu kalmamıştır. Bir bakıma Hristiyanlık insan hakları ve hürriyetlerinin savunuculuğunu bırakmıştır. Böylece birey- lerin hak ve hürriyetleri uzunca bir dönem etkin çevrelerce önemsenmemiştir.

Sonuç olarak Hıristiyanlık anlayışında Orta Çağ için denilebilir ki bu dönemde insan hakla- rı alanında birtakım gelişmeler olmuştur. Ancak insan hakları bugün bildiğimiz anlamda evrensel, dokunulamaz, devredilemez, vazgeçilemez boyuta ulaşamamıştır Tanınan haklar da sadece Hristiyanlara tanınmış ve onlar için kural- lar konularak kurumsallaşmaya gidilmiştir. Dönem içerisinde insanlar arasında dinî bakımdan ayrım da yapıldığından bireylere tanınan haklarda bir eşitlik olmamıştır. Ama Orta Çağ bugünkü insan haklarına ulaşılmasında önemli ilerlemelerin ger- çekleştiği fikri temellerin oturduğu bir dönem olarak nitelendirilmektedir.

İslam hukukuna göre asıl olan insanın hürriye- tidir. Bu özgürlük de ırk, cins ve inanç farklılıkları göz önüne alınmaksızın tüm insanlar için geçerlidir (İslam hukukunun temel özgürlükler kavramını tanımadığı yönündeki karşıt görüş için bkz. Ge- malmaz, s. 232-233). Bu kavramın yanında İslam toplumunda suç ve cezada kanunilik, masumiyet karinesi, işkence yasağı gibi ilkelerin yanında zekat, nafaka gibi sosyal yardımlaşmayı ve dayanışmayı amaçlayan ahlaki değerler de mevcuttur

İslamiyet’te hürriyet; kişilik, siyasi yani katılma, sosyal ve ekonomik haklar olmak üzere üç kuşak hakları da kapsayan niteliktedir (Gözlügöl, s. 45).

Yeni Çağ’da ise direnme hakkının baş savunu- cusu Locke’tur. Locke, halkın direnme hakkını, toplum sözleşmesinin bir sonucu olarak görür. Gü- nümüzde Georges Burdeau direnme hakkını idare edenlerin iktidarını sınırlayan ve hürriyetlerin ko- runmasını sağlayan vasıtalardan biri saymaktadır. Teorideki gelişim böyle iken pratikte zulme karşı direnme hakkı ilk defa resmen 4 Temmuz 1776 tarihli Amerikan Bağımsızlık Bildirisinde görü- lür. Daha sonra 1789 Bildirisi bu hakkı, hürriyet, mülkiyet ve güvenlikle birlikte, insanın “doğal ve zaman aşımına uğramaz” haklarından saymıştır. Lakin daha sonraki 1793 Haklar Bildirisinin di- renme hakkı konusundaki ifadeleri çok daha açık ve kesindir. Bildiri direnme hakkını insan hakları- nın bir sonucu olarak belirtmiştir

Locke’un siyasal iktidarın kaynağını, topluluğu meydana getiren fertlerin rızalarına dayandırmak- la, halkın iradesinin en üstün irade olduğu, yani egemenliğin halkta bulunduğu sonucuna vardığı düşünce tarzı onu izleyen yüzyılda geniş yankılar yaratmıştır. Gerek Amerikan gerekse Fransız İnsan Hakları Bildirileri üzerinde hiçbir düşünürün etki- si Locke’un etkisi kadar büyük olmamıştır, diyebiliriz

İngiltere Haklar Dilekçesi,- 1628

Amerika Virginia Haklar Bildirgesi ,- 12 Haziran 1776

Amerikan Bağımsızlık Bildirisi,- 4 Temmuz 1776

Fransa Yurtaş hakları Bildirisi,- 1789

Bu sistem içerisinde siyasal haklara sahip olan ve devlet yönetimine katılabilen kişiler toplumun geneli içerisinde azınlık olarak karşımıza çıkar. O tarihlerden elimize ulaşan verilere göre yönetime katılma oranı Eski Yunan uygarlığında %5 civarındadır.

Eski Roma hukuk sistemine göre köle, insandan sayılmazdı, yani hukukun bir süjesi olmayan köleler sadece bir mal, evcil bir hayvandı.

Toplum Brahminler, Kshatriyalar, Vaishyalar ve Shudralar denilen sınıflara ayrılmıştır. Dönemin dinsel inanışından da kuvvet alan sisteme göre Tanrı sırasıyla Brahminleri, Kshatriyalari, Vaishyalari ve Shudraları yaratmıştır. Bu sistemin hem meşruiyet hem de tanrısal zeminini Brahmacılık öğretisi oluşturuyordu. Brahmancılığı Upanishadçı öğreti izlemiştir. Tinsel arınmayı ve dünyevi işlerden sıyrılmayı öngören öğretide Batı’daki doğal hukuk görüşüne benzeyen bir felsefe vardır.

Orta Çağ Hristiyan dünyasının siyasal yapısı ise feodalitedir. Bu yapı içerisinde yönetilenler yöneticilere karşı hizmet ve sadakatle, yöneticiler de yönetilenlerin mal ve can güvenliklerini korumakla yükümlüdürler.

İslamiyet anlayışında, ilahi bir sisteme dayanan İslam hukuku dolayısıyla, insan hakları durağan bir yapı arz eder. Bu bakımdan İslam düşüncesi içerisinde muhafazakârlık hürriyetçilik çatışması her zaman var olmuştur. Ancak tarihin ilerleyen evrelerinde muhafazakâr görüş ağırlık kazanmaya başlamıştır.

Yeni Çağ’da ise direnme hakkının baş savunucusu Locke’tur. Locke, halkın direnme hakkını,
toplum sözleşmesinin bir sonucu olarak görür. Günümüzde Georges Burdeau direnme hakkını idare edenlerin iktidarını sınırlayan ve hürriyetlerin korunmasını sağlayan vasıtalardan biri saymaktadır.

İngiltere’de hak ve özgürlüklerin tanınması yolundaki çabalar krallık ile parlamentonun çatışması ile parlamentoyu oluşturan farklı çıkar grupları arasındaki çatışmalar önemli gelişmelere neden olmuştur. Bilhassa kral ile parlamento arasındaki çatışmalar sonucunda bir kısım hak ve özgürlük belgeleri ortaya çıkmıştır. Bu belgeler, Manga Carta Libertatum, Petition of Rights, Habeas Corpus Act, Bill of Rights olarak sıralanabilir.

ABD’de Bağımsızlık Bildirgesi ilan edilmeden önce, 12 Haziran 1776 tarihinde Virginia Haklar Bildirgesi kabul edilmiştir. Bu bildirgenin 1. maddesi, bütün insanların özgür ve eşit olduğu, doğuştan haklara sahip olduğu; 2. maddesinde iktidar yetkisinin halkta olduğu; siyasal iktidarın halkın yararına işlemediği takdirde, halkın değiştirme hakkı olduğu 3. maddede belirtilmiş; kuvvetler ayrılığı, 5. maddede; 8. maddede kişi güvenliği; basın özgürlüğü 12. madde ile; 16. madde ise din ve vicdan özgürlüğü konusunda düzenleme getirmiştir.

“Tehlikelerden korumaya çaba harcadığımız önümüzdeki günler için, dört temel insan özgürlüğü üzerine kurulu bir dünya bulacağımızı umuyoruz.
İlki, dünyanın her yerinde, konuşma ve ifade özgürlüğüdür.
İkincisi, dünyanın her yerinde, her kişinin Tanrı’sına kendi istediği biçimde tapınması özgürlüğüdür. (ibadet özgürlüğü)
Üçüncüsü dünyanın her yerinde, bir şey istemekten azade olmak özgürlüğüdür. Bu yoksulluktan kurtulma özgürlüğüdür ki bu, her ulusa kendi vatandaşları için sağlıklı bir barışçıl yaşamı temin edecek ekonomik yakınlaşmanın kurulması anlamına gelir. Dördüncüsü, dünyanın herhangi bir yerinde, korkudan azade özgürlüğüdür ki bu, hiçbir ulusun herhangi bir komşusuna karşı fiziksel saldırı eylemi gerçekleştirmek durumunda olamayacağı bir noktaya ve davranış aşamasına gelenek sürecek dünya çapında etkin ve tam bir silahsızlanma anlamına gelir.”

Birleşmiş Milletlerin kurulmasına ve insan haklarının uluslararasılaşmasına giden yolda ikinci adım Başkan Roosevelt’in “Dört Özgürlük Üzerine Konuşması”ndan yaklaşık yedi ay sonra Ağustos 1941’de hayata geçirilen “Atlantik Şartı”dır. Şart ABD’nin ve İngiltere’nin ortak bir deklarasyonudur. Uluslararası hukuk açısından değerlendirildiğinde bu belge iki güç arasında bir antlaşma değildir, bu belge daha çok iki ülkenin ulusal politikalarındaki ortak ilkelerin dünya için daha iyi bir gelecek umuduyla dünyanın geri kalanı ile paylaşılmasıdır. “Birleşmiş Milletler” terimi de ilk kez bu şartta dile getirilmiştir.