Amerika ve Afrika’da İnsan Hakları Koruma Mekanizmaları

Uluslararası insan hakları hukuku II. Dünya Savaşı sırasında yaşanan acı tecrübeler sonrasında yeniden aynı acıların yaşanmaması ve uluslararası barışın sağlanıp sürdürülebilmesi için kurulan Birleşmiş Milletlerin hamiliğinde gelişmiştir.

İki temel sebeple Avrupa dışında Amerika ve Afrika bölgelerinde de insan koruma sistemi geliştirildiğinden bahsetmek gerekmektedir. İlk olarak farklı bölgelerde geliştirilen insan hakları koruma sistemleri ile hem Birleşmiş Milletler hem de Avrupa insan hakları koruma sistemi arasındaki benzerlikler veya ortak özellikler ortaya konulabilir. Bu ortak özelliklere rağmen insan haklarının korunup geliştirilmesinde neden farklı sonuçlar ortaya çıktığı da sorgulanabilir. İkinci olarak hem Amerika hem de Afrika bölgesinin farklı tarihsel ve kültürel gelişimleri nedeniyle insan hakları koruma sisteminde farklı uygulamalara rastlanmaktadır.

Amerika kıtasındaki insan hakları tarihine baktığımız zaman ağırlıklı olarak Kuzey Amerika yani Amerika Birleşik Devletleri’ndeki (ABD) gelişmelere rastlarız. Kıtadaki insan hakları konusundaki gelişmeler de ABD’nin bağımsızlığını kazandığı zamanlarla birlikte başlar. ABD’nin bağımsızlığına giden yoldaki ilk adımlardan birisi de Virginia Haklar Bildirisidir.

Bildiri tüm insanların doğuştan eşit ve özgür olduklarını belirterek başlar. Bu doğuştan sahip olunan haklar; hayat, hürriyetten yararlanma, mülkiyet elde etme ve ona sahip olma, mutluluk ve güvenlik arama ve bunlara erişebilme hakları olarak sayılmıştır (mad.1).

Virginia Haklar Bildirisi, insan haklarının modern anlamda anayasal güvence altına alınmasında ilk adım olarak değerlendirilirken Amerikan Federal Anayasası’na giden yolu da açmıştır. Bu yoldaki diğer adım Bağımsızlık Bildirisi’dir. 

4 Temmuz 1776’da ilan edilen Bildiri özünde bir insan hakları metni değildir.

1780 Massachusetts Anayasası ise kendisinden öncekilerden daha ayrıntılı bir şekilde temel hak ve özgürlükleri düzenlemiştir. Massachusetts Anayasası’nın ilk bölümü temel haklara ayrılmış, haklar otuz maddede sıralanmıştır. Özgürlük ve eşitlik, din ve vicdan hürriyeti, özgür seçim, adil yargılanma, mülkiyet, basın özgürlüğü, toplantı hürriyeti, suç ve cezaların kanuniliği, hak ve özgürlükler listesi ve yönetim biçimine ilişkin hükümler yer almıştır.

ABD Anayasası’nın 1787 yılında kabul edilen ilk hâlinde bir haklar listesi bulunmamaktaydı. Fakat Anayasa büyük oranda daha sonra bir haklar bildirisi eklenmesi şartıyla kabul edilmişti ve 1791’de bu gerçekleşti. ABD Anayasası’nda yapılan ilk değişiklik Haklar Bildirisi (Federal Bill of Rights) olarak nitelenmektedir.

1787 ABD Anayasası anayasal düzeyde uluslararası hukuka gönderme yapan ilk belge olması nedeniyle de önemlidir.

Örgütün merkezi Washington’dadır.

Örgütün kuruluş amacı, Amerika Devletleri arasında ekonomi, güvenlik konuları başta olmak üzere çeşitli alanlarda iş birliğini, koordinasyonu sağlamak ve üye devletler arasında çıkabilecek uyuşmazlıklarda barışçı yöntemlerle sorunları çözmek gibi konulardı (Civelek, s. 350-351; Mathıeu, s. 90). Antlaşmaya göre, Amerika kıtasında bir devlete karşı yapılacak her türlü saldırı tüm Amerika kıtası devletlerine yapılmış sayılacaktı.

Örgütün başlıca en yetkili iki organı Genel Kurul ve Genel Sekreterliktir.

Mayıs 1948’de ADÖ’nün 9. Konferansı’nda Amerikan İnsan Hak ve Ödevleri Bildirisi kabul edildi.

Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nden (Aralık 1948) yaklaşık yedi ay önce kabul edilen bildiri uluslararası insan hakları kataloğu olarak kabul edilebilecek ilk düzenlemedir. Bu manada bölgesel boyutta da olsa insan haklarının uluslararası korumaya kavuşmasında bir adım olmuştur.

Amerikalılararası İnsan Hakları Sözleşmesi (Ame.İHS) 1969’da imzalanmış ve 1978’de yürürlüğe girmiştir. Bu sözleşmeye taraf devlet sayısı 25’tir. Y

İlerleyen yıllarda Ame.İHS’nin ekonomik, sosyal ve kültürel haklar alanında yeterli düzenleme yapmadığı anlaşıldığından 1988 yılında bu konuda bir ek protokol hazırlanmıştır. Bu protokolün adı San Salvador Protokolü’dür.

ADÖ tarafından imzaya açılan sözleşmeler şu şekilde belirtilebilir: Engelli İnsanlara Karşı Ayrımcılığın Tüm Türlerinin Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Amerikalılar Arası Sözleşme, Irkçılık, Irksal Ayrımcılık ve İlgili Hoşgörüsüzlük Türlerine Karşı Amerikalılar Arası Sözleşme, Ayrımcılığın ve Hoşgörüsüzlüğün Tüm Türlerine Karşı Amerikalılar Arası Sözleşme, Yaşlı Kişilerin İnsan Haklarının Korunmasına İlişkin Amerikalılar Arası Sözleşme.

Bu komisyon 1959’da ADÖ Genel Kurulu tarafından oluşturulmuş bağımsız bir organ olarak kurulmuştu. 1970 Buenos Aires Protokolü ile resmen ADÖ organı hâline getirilmiştir. Bugün aynı zamanda Ame.İHS’nin denetim organıdır. 1960 tarihli statüsüyle, Komisyona ülke raporları hazırlama, üye ülke hükûmetlerine genel nitelikte önerilerde bulunma yetkisi tanınmıştır. 1965’te de bazı haklara ilişkin (yaşam, kişi özgürlüğü ve güvenliği, yasa önünde eşitlik, din özgürlüğü, keyfi tutuklamaya uğramama hakkı, savunma hakkı) bireysel başvuruları inceleme yetkisi verilmiştir (Akıllıoğlu, İnsan Hakları I, s. 417). Komisyonun 1979’da yeni statüsü ve 2000’de yeni prosedür kuralları kabul edilmiştir.

Siyasal bağımsızlıkların kazanılmasının yoğunlaştığı 1960’lı yıllardan sonra Afrikalı devletler bölgesel birlik oluşturma çabalarına hız verdiler ve 1963’te Afrika Birliği Örgütünü kurdular. Örgüt Addis Ababa’da (Etiyopya) 32 bağımsız Afrika devletinin devlet ve hükûmet başkanı tarafından kurulmuştur. Afrika Birliği Örgütünün kuruluş amaçları, barışçılık ve bloksuzluk politikaları izlemek, Afrika Ülkeleri arasındaki birlik ve dayanışmayı geliştirmek, üyelerinin bağımsızlıklarını gözetmek, tüm kolonileşme biçimlerini ortadan kaldırmak, Birleşmiş Milletler Sözleşmesi’ne ve İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’ne uygun olarak uluslararası iş birliğini ilerletmek, üyelerinin ekonomi, diplomasi, eğitim, sağlık, refah, bilim ve savunma politikalarını uyumlaştırmak ve koordine etmektir.

Afrika Birliği Örgütü 9 Temmuz 2002’de AB benzeri siyasi ve ekonomik bütünleşme yolunda adımlar atmak amacıyla Afrika Birliğine dönüştü.

Afrika Birliği Örgütü, 27.06.1981 tarihinde Afrika İnsan ve Halklarının Hakları Şartı’nı (Afrika Şartı) kabul etmiş ve bu Şart, 21.10.1986 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Günümüzde 55 ABÖ üyesi devletten 54’ü sözleşmeye taraftır. Taraf olmayan tek örgüt üyesi ise Fas’tır.

19-23 Nisan 1971 tarihleri arasında Addis Ababa’da yapılan Afrika İçin Ekonomik Komisyonun, Afrika’da Hukuksal Süreç ve Birey Üzerine Hukukçular Konferansı’nda üç konuda karar alınmıştır: 1. Gözaltına alma-tutuklama; 2. Yargılama Süreci: Mahkemeye başvuru, yargılama, temyiz, hukuksal başvurular ve ombudsman; 3. Yargılama Süreci: Yargının bağımsızlığı, yürütme ve yargı ve uluslararası yargısal süreçler.