TEMEL İNSAN HAKLARI BİLGİSİ I

Kamu yararı amacıyla mülkiyet hakkının sınırlanmasının örneklerini yine Anayasanın çeşitli maddelerinde bulabiliriz. Çevre sağlığının korunması ve çevre kirlenmesinin önlenmesi, tarım arazilerinin amaç dışında kullanılmasının ve tahribinin önlenmesi, toprağın verimli olarak işletilmesinin korunması ve geliştirilmesi, erozyonla kaybedilmesinin önlenmesi, doğal afetlerin önlenmesi, turizmin korunması, sağlıklı bir kentleşme ve imar düzeninin sağlanması gibi nedenlerle idare tarafından ve yine kanunla mülkiyet hakkı sınırlanabilmektedir.

Özel teşebbüs hürriyeti, her gerçek veya özel hukuk tüzel kişisinin tercih ettiği alanda, iktisadi-ticari faaliyette bulunmak üzere kurulabilmesini, dilediği mesleki faaliyete girebilmesini ve faaliyeti ile mesleğini devletin veya üçüncü kişilerin müdahalesi olmaksızın dilediği biçimde yürütebilmesini ifade eder.

Çalışma hakkının diğer haklardan farkı, hakkın kullanılmasının, hakkın sahibi dışında başka etmenlere bağlı oluşudur. Zira kişi bu hak ve hürriyetinden, ancak iş ve çalışma ortamı mevcut olduğunda yararlanabilir. Çalışma ortamının sağlanması da devlete verilmiş bir ödevdir. Devlet bu ödevini işsizliği önlemekle yerine getirecektir.

Sağlık hakkı, sadece sağlıklı olma hakkı şeklinde anlaşılamaz. Sağlık hakkı; cinsel ve üreme hürriyeti de dahil, sağlığını ve vücudunu kontrol ettirme, işkenceden uzak olma, rızası dışında tıbbi tedavi ve deneylere tabi olmama hakkı gibi müdahaleden uzak olma hakkı gibi kimi hak ve hürriyetleri içerir.

Diğer insan haklarında olduğu gibi en temel çevre hakkı kullanıcıları bireylerdir. Bireylerin yanında çevre hakkının sahipleri, kamusal ve özel kuruluşlar ile topluluklar, devletler, uluslararası örgütler, bitkiler ve hayvanlar ve gelecek kuşaklar diğer kullanıcı ve sahiplerdir. Yükümlülük açısından, çevre hakkına sahip olan, bitki ve hayvanlar ile gelecek kuşakların sorumluluğu söz konusu değildir.

Sosyal güvenlik hakkı olarak; Devlet, yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşlarının aile birliğinin, çocuklarının eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması, anavatanla bağlarının korunması ve yurda dönüşlerinde yardımcı olunması için gereken tedbirleri de almak zorundadır.

Eğitim hakkına hem yetişkinler ve hem de çocuklar sahiptir. Hiçbir uluslararası insan hakları hukuku metni, eğitimin yapılacağı belli bir dili belirlememektedir. Bununla birlikte, ulusal dilde ya da ulusal dillerin birinde eğitim yapılmazsa eğitim hakkı anlamsızlaşır.

Süreli yayınların çıkarılması, yayım şartları, mali kaynaklar ve gazetecilik mesleği ile ilgili esaslar kanunla düzenlenir. Kanun, haber, düşünce ve kanaatlerin serbestçe yayımlanmasını engelleyici veya zorlaştırıcı siyasal, ekonomik, mali ve teknik şartlar koyamaz.

Bireylerin vatandaşı bulundukları devletin yönetimine katılma, seçme ve seçilme hakkına sahip olmaları çağdaş dünyada sadece demokratik ülkelerin Anayasalarıyla değil, aynı zamanda uluslararası sözleşme ve beyannamelerle de vurgulanmış ilkelerdir.

Dilekçelerde tavsiyeler, inisiyatifler veya bilgiler bulunabileceği gibi, kamu kurum ve kuruluşlarına yönelik talep ve şikayetler de yer alabilir. Bu nedenle, dilekçelerin içeriği, kamusal, kolektif veya kişisel menfaatlerle ilgili herhangi bir sorunu ifade edebilir. Bunla birlikte, yargılama usul kanunları gereğince yargı organlarına veya idari usul kanunları gereğince idariye hitaben yazılan dilekçelerin belli formla olması da istenebilir.

Kamu yararı amacıyla mülkiyet hakkının sınırlanmasının örneklerini yine Anayasanın çeşitli maddelerinde bulabiliriz. Tarih, kültür ve tabiat varlıklarının ve değerlerinin korunmasını sağlanması amacıyla destekleyici ve teşvik edici tedbirlerin alınması (AY.m. 63); çevrenin geliştirilmesi, çevre sağlığının korunması ve çevre kirlenmesinin önlenmesi (AY m. 56/2); tarım arazilerinin amaç dışı kullanılmasının ve tahribinin önlenmesi (AY m. 45/1); toprağın verimli olarak işletilmesinin korunması ve geliştirilmesi, erozyonla kaybedilmesinin önlenmesi ve topraksız olan veya yeterli toprağı bulunmayan çiftçilikle uğraşan köylüye toprak sağlanması (AY m. 44/1); doğal afetlerin önlenmesi, sanayiin ve turizmin korunması; sağlıklı bir kentleşme ve imar düzeninin sağlanması gibi nedenlerle idare tarafından ve yine kanunla (AY m. 13/1) mülkiyet hakkı sınırlanabilmektedir.

Gıda hakkına yönelik ihlaller ya doğrudan devletin işlem ve eylemleri sonucunda veya devletin gerekli ve yeterli düzenlemeleri yapmaması nedeniyle diğer varlıklar yoluyla oluşur. Bu tür ihlallere, gıda hakkına sahip olmayı engelleyen yasaların varlığı ya da gıda hakkını düzenleyen yasaların kaldırılması; belli kişi ya da grupların gıdaya erişiminin engellenmesi; iç karışıklık veya olağanüstü hâllerde insani amaçlı gıda yardımının engellenmesi; gıda hakkıyla ilgili mevcut hukuki yükümlülüklerle uyuşmayan yasa veya politikaların benimsenmesi; başkalarının gıda hakkını ihlal eden birey ve birey topluluklarının faaliyetlerinin düzenlenmesinde veya uluslararası anlaşmalara taraf olduktan ya da uluslararası organizasyonlara girdikten sonra gıda hakkıyla ilgili uluslararası hukuki yükümlülüklerin yerine getirilmesinde başarısızlık, örnek olarak verilebilir.

Genel olarak siyasi haklar (katılma hakları); kararların alınmasına, kararların alınmasında etkili olmaya ve alınan kararların uygulanmasına katılma haklarıdır.

Yarı temsili demokrasinin gerçekleşme vasıtalarından birisi de dilekçe hakkıdır. Anayasamıza göre, vatandaşlar ve karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikayetleri hakkında, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazı ile başvurma hakkına sahiptir.

Sosyal güvenlik hakkı, toplumsal yaşamdan kaynaklanan riskler karşısında bireyi korumayı hedefler. Bu hakkın temel amacı bireylerin ihtiyaçlarının karşılanması ve ülkedeki muhtaçlık ve yoksulluğun giderilmesidir. Bu hak sadece çalışanlara ait olmayıp ülke içinde yaşayan herkes bu hakkın öznesidir.

Grev ve lokavtın yasaklandığı hâllerde veya ertelendiği durumlarda ertelemenin sonunda, uyuşmazlık Yüksek Hakem Kurulunca çözülür. Uyuşmazlığın her safhasında taraflar da anlaşarak Yüksek Hakem Kuruluna başvurabilir. Yüksek Hakem Kurulunun kararları kesindir ve toplu iş sözleşmesi hükmündedir (m. 54/5).

İnsan Hakları Komitesi’nin 25 nolu Genel Yorumuna göre, hizmete girmede yaş veya hizmetin gerektirdiği belirli nitelikler aranması, hakkın özüne aykırı değildir. Kamu hizmetlerine girme hakkı her vatandaşın memur olmasının garanti edildiği anlamına gelmez.

Siyasi parti üyesi olabilmek için onsekiz yaşını doldurmuş olmak gerekir. Ancak, hâkimler ve savcılar, Sayıştay dâhil yüksek yargı organları mensupları, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri, yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri, silahlı kuvvetler mensupları ile ilköğretim ve ortaöğretim öğrencileri siyasi partilere üye olamazlar(m. 68/5). Yükseköğretim elemanları, siyasi partilere üye olabilirler. Ancak, bunlar, siyasi partilerin merkez organlarında görev alabilirler (m. 68/6).

Seçilme hakkının kullanılabilmesi için özellikle, devlet memurları ile hakim, savcı, yüksek yargı organı üyesi, askeri personel gibi bazı kamu görevlilerinin görevlerinden ayrılmaları gerekir. Ancak ülkemizde, milletvekilleri, belediye başkanları, il genel meclisi ve belediye meclisi üyeleri ile muhtarlar mahalli idareler seçimlerinde adaylıklarını koyabilmek veya aday gösterilebilmek için görevlerinden istifa etmek zorunda değildirler.

Ancak ikinci kuşak haklardan kültürel haklar, düşüncenin çeşitli yollarla açıklanması, bilim ve sanatı öğrenme hakkı, eğitim hakkı gibi daha çok sosyal haklarla beraber ele alınan kültür haklarıdır