TEMEL İNSAN HAKLARI BİLGİSİ I

Zorunlu ya da asgari mahkûmiyet, borcunu ödeyemeyenlerin hapse atılması, dayak, kişinin rızası olmaksızın kişinin bilimsel veya tıbbi deneylere tabu tutulması, zalimane ya da aşağılayıcı tür cezalardandır.

“Özgürlük hakkı”, kişinin hürriyetinden keyfi bir şekilde mahrum bırakılmaması; “güvenlik hakkı” ise, özgürlük hakkının kullanılmasının devlet organlarından kaynaklanan keyfi ve hukuk dışı müdahalelere karşı korunması amacını taşır.

Kişi hak ve ödevleri, kişileri devlete ve topluma karşı koruyan hak ve hürriyetlerdir.
Bunlara “koruyucu haklar” da denilir. Bunlar Anayasamızın “kişinin hakları ve ödevleri”
bölümünde düzenlenmiştir. Kişinin maddi ve manevi varlığı ile ilgili olan ve serbestçe
geliştirilmesi amacını güden bu hürriyetler arasında “kişi dokunulmazlığı” (m. 17), “zorla çalıştırma yasağı” (m. 18), “özel hayatın gizliliği” (m. 20), “konut dokunulmazlığı” (m. 21), “haberleşme hürriyeti” (m. 22), “yerleşme ve seyahat hürriyeti” (m. 23), “din ve vicdan hürriyeti” (m. 24), “düşünce ve inanç hürriyeti” (m. 25), “basın hürriyeti” (m. 28), “dernek kurma hürriyeti” (m. 33), “toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı” (m. 34) gibi hak ve hürriyetler sayılabilir.

Yönetmelik ötenaziyi yasaklamıştır. Yönetmeliğe (m. 13) göre tıbbi gereklerden bahisle veya her ne suretle olursa olsun hayat hakkından vazgeçilemez. Kendisinin veya bir
başkasının talebi olsa dahi, kimsenin hayatına son verilemez.

1983 tarihli ve 2827 sayılı Nüfus Planlaması Kanunu (RG: 27 Mayıs 1983-18059), gebeliğin onuncu haftası doluncaya kadar, istek üzerine gebeliğe son verilebileceğini, onuncu haftadan sonraki kürtajın, ancak gebeliğin annenin yaşamını tehdit etmesi, doğacak çocuğun ya da onu takip edecek nesillerin ağır maluliyetine (sakatlığına)
neden olacağının belirlenmesi hâlinde mümkün olabileceğini hükme bağlamaktadır.

İntihar girişimi suç değildir ama intihara teşvik etmek ve yardım suç sayılmıştır.

Kamu sağlığının korunması veya suç eğilimine ortam teşkil eden durumların önlenmesi için, bulaşıcı hastalık yayabilecek bir kimsenin, bir akıl hastasının, bir alkoliğin, uyuşturucu madde bağımlısı bir kişinin veya bir serserinin, tedavi ya da eğitim amacıyla
kanuna uygun olarak tutuklanmaları (İHAS m. 5/1-e; AY m. 19/2) mümkündür. Akıl hastalığı nedeniyle kişi hürriyetinin kısıtlanabilmesi için davranış bozukluğunun tıbbi anlamda “hastalık” niteliğinde olması aranır. Diğer durumlarda da olduğu gibi, akıl hastalığı hâlinde de kişiyi keyfi özgürlük kısıtlamalarına karşı korumak için işlemin gerek şekli gerekse iç hukuka uygun olması yanında İHAM asgari üç şart belirlemiştir. Buna göre; kişinin akıl hastası olduğu objektif ve tıbbi ihtisasla tespit edilmeli; gerçek akıl hastalığı hâlinde bir kapalı kuruma (psikiyatri kliniği gibi) konulabilmeli ve hastalığın niteliği ve ağırlığı böyle bir tedbirin alınmasını gerekli kılmış olmalıdır. Mahkemeye göre bir kimsenin akıl hastalığı nedeniyle bir kuruma kapatılması, ilke olarak bu kurumun ancak hastane, klinik veya uygun bir kurum olması durumunda hukuka (usulüne) uygun sayılacaktır.

Maddi ve manevi varlığını geliştirebilmesi, toplum hayatı bakımından kendisi için hedeflediği yere ulaşabilmesi ve uygun gördüğü şekilde yaşayabilmesi için kişinin sadece ailesi, yakınları, arkadaşları ve kendisinin seçtiği çevrenin içinde yaşama ve hayatının başkaları tarafından bilinmemesini isteme hakkı kişinin özel hayat hakkını oluşturur.

Örgütlenme hürriyeti, siyasi, dini, ideolojik, ekonomik, iş, sosyal, sportif, kültürel ve mesleki menfaatlerini gerçekleştirmek amacıyla bir araya gelmek suretiyle bireylerin toplu olarak kullandıkları temel bir hürriyettir. Bireyler, belli bir alandaki menfaatlerini korumak amacıyla toplu bir şekilde hareket etmek üzere hukuki bir varlık (dernek, kulüp, sendika, birlik, parti vs.) kurmak suretiyle örgütlenme hürriyetini kullanabilecekleri gibi, kurulmuş bir dernek, sendika, vakıf, kulüp ya da partiye üye olmak suretiyle de kullanılabilirler. Uluslararası ve bölgesel insan hakları hukuku metinlerine göre, herkes, başkalarıyla örgütlenme, dernek kurma ve menfaatlerinin korunması amacıyla sendika kurma hürriyetine sahiptir (İHEB m. 20/1; KSHS m. 22/1; ESKHS, m. 81; İHAS m. 11/1; AİHS m. 16/1; AfİHHŞ m. 10/1). AY m. 33’e göre, herkes önceden izin almaksızın dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine sahiptir; hiç kimsenin bir derneğe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz.

Temyiz Hakkı: Suç işlemekten mahkûm olan herkes, kararın daha yüksek bir yargı yeri tarafından denetlenmesini isteme hakkına sahiptir (KSHS m. 14/5; İHAS Ek 7. Protokol m. 2; AİHS m. 8/2-h; AfİHHŞ m. 7/a; UÇM Statüsü m. 8/b). İHAS temyiz hakkını açıkça düzenlememekle birlikte İHAM, 6. m.’deki adil yargılanma hakkının bu hakkı da kapsadığını kabul etmekte ve bu hak İHAS’a Ek 7. Protokol m. 2 ile açıkça güvence altına alınmaktadır. Bir mahkumiyetin ve ceza hükmünün daha yüksek bir yargı yeri tarafından denetlenmesi hakkı, işlenen suçun ağırlığına bakılmaksızın, bir suçtan mahkum olan herkese uygulanır. İç hukukun ceza usulünün bir parçası olarak birden fazla üst denetim mercileri öngörmesi hâlinde, mahkum edilen kişiye her bir üst dereceye etkili bir şekilde ulaşma hakkı verilmesi gerekir.

Herkes adil yargılama hakkına sahiptir (KSHS m. 14/1; İHAS m. 6/1; AİHS m. 8; UCM Statüsü m. 64/2 ve 67/1). Ceza davalarında adil yargılama hakkı, suçsuzluk karinesi, makul sürede yargılanma hakkı, savunma hazırlama hakkı, kişinin kendisini bizzat ya da avukatı aracılığıyla savunma hakkı, tanık dinletme ve sorgulama hakkı ve geriye yürür ceza kanunlarından korunma hakkı gibi bir dizi hakla somutlaşır. Adil yargılama; silahların eşitliği, yargılamanın muhalifliği ve sür’atlilik ilkesine uyma gibi bir dizi şartı gerektirir. Silahların eşitliği ilkesi, her iki tarafın yargılama sırasında usul açısından eşit konuma sahip olmalarını sağlayacak tarzda muamele görmeleri ve davaya hazırlanırken eşit konumda bulunmaları anlamına gelir. “Silahların eşitliği” ilkesi, davanın tarafları arasında yargılama sırasında usul hükümleri yönünden eşit konumda bulunma, taraflardan birine dezavantaj diğerine avantaj sağlayacak kurallara yer vermeme esasını içermekte, diğer bir deyişle davanın tarafları arasında hakkaniyete uygun bir dengenin varlığını gerekli kılmaktadır. Bu ilke, savunmanın iddia makamıyla eşit bir şekilde davasını hazırlama ve sunmada makul fırsatlara sahip olmasını güvence altına almaktadır. Makul fırsatlar arasında, iddia makamı tarafından edinilen bilgilerin açıklanması, savunmayı hazırlamak için yeterli zaman ve kolaylıklara sahip olma hakkı, avukatın hukuki yardımından yararlanma hakkı, tanık dinletme ve sorgulama hakkı ile duruşmalarda hazır bulunma hakkı sayılabilir.

Şüpheli ve sanığın beden muayenesi, iç ve dış beden muayenesi şeklinde ayrılmış; dış beden muayenesi için mahkeme, hâkim veya Cumhuriyet savcılığı tarafından bir karar verilmesine gerek görülmeden, soruşturma ve kovuşturma makamlarının bu işlemi kendilerinin yapabilmesi öngörülmüştür.

Konut dokunulmazlığı, hiç kimsenin konutuna izinsiz girilememesini, arama yapılamamasını ve buradaki eşyalara el konulamamasını ifade eder. Buna göre, ev sahibinin izni olmadığı sürece hiç kimsenin evine girilemez, hangi amaçla olursa olsun orada faaliyette bulunulamaz. Ev sahibinin aksi yöndeki davranışları engelleme hakkı vardır. “Mesken masuniyeti” adı verilen bu hak, eski dönemlerden bu yana bilinen haklardandır.

Yerleşme ve seyahat hürriyeti dört farklı hakkı kapsamaktadır. Bunlar; kişinin ülkesi
içinde seyahat hakkı, bir yerleşim yeri seçme hakkı, ülkesi de dahil herhangi bir ülkeden ayrılma hakkı ve ülkesine giriş hakkıdır.

Günümüzde, devleti korumak amacıyla, ifade hürriyetinin sınırlandırılmasında en önemli ölçüt ABD Yüksek Mahkemesi’nin geliştirdiği “açık ve mevcut tehlike” (clear and present danger) ölçütüdür.

Öncelikle toplantı ve gösteri yürüyüşleri hakkı ve hürriyetinin sınırlanması kanunla yapılacaktır. Ayrıca, hakkın sınırlanmasında sebebe bağlılık ilkesi geçerlidir.

Herkes, adil yargılamanın asgari gereklerini içeren bir yargılamayla mahkûm olmadıkça
(mahkeme kararıyla suçu işlediği sabit olmadıkça) ve oluncaya kadar suçsuz sayılma ve
buna göre muamele görme hakkına sahiptir (İHEB m. 11; KSHS m. 14/2; İHAS m. 6/2;
AİHS m. 8/2; AfİHHŞ m. 7/1-b; UCM Statüsü m. 66). Suçsuzluk karinesi, hakkında suç
isnadı bulunan bir kişinin, adil bir yargılama sonunda suçlu olduğuna dair kesin hüküm
tesis edilene kadar masum sayılması gerektiğini ifade etmekte ve hukuk devleti ilkesinin de bir gereğini oluşturmaktadır.

Ülkemizde 1982 Anayasası’nın ilk şekline göre ölüm cezalarının verilmesi mümkün (m. 1/2, 17/4 ve 87) olmakla birlikte ölüm cezaları 1984 yılından beri infaz edilmediği için fiilen yürürlükten kalkmıştı. Doğru cevap C seçeneğidir.

24.05.1983 tarih ve 2827 sayılı Nüfus Planlaması Hakkında Kanun’un (RG: 27.05.1983-18059) 5. maddesine göre, gebeliğin onuncu haftası doluncaya kadar annenin sağlığı açısından tıbbi sakınca olmadığı takdirde istek üzerine rahim tahliye edilir. Gebelik süresi on haftadan fazla ise rahim ancak gebelik, annenin hayatını tehdit ettiği veya edeceği veya doğacak çocuk ile onu takip edecek nesiller için ağır maluliyete neden olacağı hallerde doğum ve kadın hastalıkları uzmanı ve ilgili daldan bir uzmanın objektif bulgulara dayanan gerekçeli raporları ile tahliye edilir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Onsekiz yaşını doldurmuş ve ayırt etme gücü olan bir kişiden organ ve doku alınabilmesi için vericinin en az iki tanık huzurunda açık, bilinçli ve tesirden uzak olarak önceden verilmiş yazılı ve imzalı veya en az iki tanık önünde sözlü olarak beyan edip imzaladığı tutanağın bir hekim tarafından onaylanması zorunludur. Doğru cevap B seçeneğidir.

“Giz” kavramı ile, herkes tarafından bilinmeyen ve açıklanmamasında sahibinin menfaati bulunan hususlar, kimseye söylenmemesi ve gizli tutulması gereken şey anlatılmak istenir. Buna karşılık, “mahremiyet alanı” da denilen “sır alanı” ise, bir kimsenin kendisi veya güvendiği kişiler dışında herkese kapalı tutmak istediği alandır. Doğru cevap E seçeneğidir.

Özel hayat, kişinin fiziksel, ahlaki ve psikolojik bütünlüğünü de kapsayan bir kavramdır. Doğru cevap E seçeneğidir.