TEMEL İNSAN HAKLARI BİLGİSİ I

Kişi hak ve ödevleri, kişileri devlete ve topluma karşı koruyan hak ve hürriyetlerdir.
Bunlara “koruyucu haklar” da denilir. Bunlar Anayasamızın “kişinin hakları ve ödevleri”
bölümünde düzenlenmiştir. Kişinin maddi ve manevi varlığı ile ilgili olan ve serbestçe
geliştirilmesi amacını güden bu hürriyetler arasında “kişi dokunulmazlığı” (m. 17), “zorla çalıştırma yasağı” (m. 18), “özel hayatın gizliliği” (m. 20), “konut dokunulmazlığı” (m. 21), “haberleşme hürriyeti” (m. 22), “yerleşme ve seyahat hürriyeti” (m. 23), “din ve vicdan hürriyeti” (m. 24), “düşünce ve inanç hürriyeti” (m. 25), “basın hürriyeti” (m. 28), “dernek kurma hürriyeti” (m. 33), “toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı” (m. 34) gibi hak ve hürriyetler sayılabilir. Sendika kurma hakkı ise ekonomik ve sosyal haklar arasında yer alır.

Ülkemizde 1982 Anayasası’nın ilk şekline göre ölüm cezalarının verilmesi mümkün (m. 1/2, 17/4 ve 87) olmakla birlikte ölüm cezaları 1984 yılından beri infaz edilmediği için fiilen yürürlükten kalkmıştı. Fiilen uygulanmayan bu cezanın, hukuken de Anayasa ve kanunlardan silinmesi gerekiyordu. Bu amaçla, önce, 03.10.2001 tarihli ve 4709 sayılı Kanunla yapılan Anayasa değişikliği ile Anayasanın 38/7. maddesine, “savaş, çok yakın savaş tehdidi ve terör suçları halleri dışında ölüm cezası verilemez” şeklinde bir ek madde getirilerek, ölüm cezalarına bir sınırlama getirilmiştir. Daha sonra  7.5.2004 tarih ve 5170 sayılı Kanun’la yapılan Anayasa değişikliği (RG: 22 Mayıs 2004-25469) ile Anayasanın çeşitli maddelerinde (m. 17, 38, 87) yer alan ölüm cezası ile ilgili ifadeler Anayasa’dan çıkarılmış, AY m. 9’a, “ölüm cezası ... verilemez” hükmü eklenmiştir.

İHEB m. 5, KSHS m. 7, İHAS m. 3, AİHS m. 5(2) ve AİHHS m 5’te ve AY m. 17/3’te işkence yasağı düzenlenmekte, uluslararası ve bölgesel metinlerde yedi çeşit davranış/işlem yasaklanmaktadır. Bunlar; işkence, zalimane muamele, insanlık dışı muamele, aşağılayıcı muamele, zalimane ceza, insanlık dışı ceza ve aşağılayıcı cezadır.

Bir suç işlediği hakkında kuvvetli belirti bulunan kişiler, ancak kaçmalarını, delillerin yok edilmesini veya değiştirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunda gösterilen diğer hâllerde hâkim kararıyla tutuklanabilir. Tutuklama tedbiri ancak hakim kararıyla olur, cumhuriyet savcısının tutuklama yetkisi yoktur.

AY m. 20/2’de özel hayatın gizliliğine ilişkin getirilecek özel sınırlama sebepleri maddede sınırlı olarak gösterilmiştir. Buna göre, özel hayatın gizliliği ile ilgili olarak kişilerin üstünün, özel kâğıtlarının ve eşyasının aranması ve bunlara el konulması “millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak usulüne göre verilmiş hâkim kararı” ile olabilecektir.

AY m. 22/2’de de haberleşme hürriyetine, ancak milli güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak usulüne göre verilmiş hâkim kararı ile ya da gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde yine bu sebeplere bağlı olarak kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri ile müdahalede bulunulabileceği; kararın yetkili merci tarafından verilmesi hâlinde yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulması ve hâkimin de kararını kırksekiz saat içinde açıklaması gerektiği; aksi hâlde verilen kararın kendiliğinden kalkacağı (m. 22/2) hükme bağlanmıştır.

Yerleşme ve seyahat hürriyeti dört farklı hakkı kapsamaktadır. Bunlar; kişinin ülkesi içinde seyahat hakkı, bir yerleşim yeri seçme hakkı, ülkesi de dahil herhangi bir ülkeden ayrılma hakkı ve ülkesine giriş hakkıdır.

Bir dava (ceza ya da hukuk) ile karşılaşmak zorunda kalan herkes, kanunen kurulmuş, yetkili, bağımsız ve tarafsız mahkeme tarafından yargılanma hakkına sahiptir (İHEB m. 10; KSHS m. 14/1; İHAS m. 6/1; AİHS m. 8/1 ve 27/2; AfİHHŞ m. 7/1 ve 26). 

Bir davaya bakan mahkemenin kanunla kurulmuş olması ve olağanüstü niteliklere sahip olmaması gerekir.

Mahkeme önünde eşitlik, ilk derece veya temyiz aşamasında ya da farklı aşamalardaki mahkemeler tarafından aynı usullerin uygulanmasını gerektirmez.

Suçsuzluk karinesi uyarınca, bir kişinin suçlu olarak nitelendirilebilmesi ve hakkında ceza hukukunun alanına giren yaptırımların uygulanabilmesi, kesin hükümle mahkûm olmasına bağlıdır. Bu ilkeye, AY m. 38/4’te “suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu sayılamaz” şeklinde yer verilmiştir.

Anayasaya göre; mahkemelerde duruşmalar herkese açıktır, duruşmaların bir kısmı veya tamamının kapalı yapılmasına ancak genel ahlâkın veya kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı hâllerde karar verilebilir.

AY m. 33’e göre, herkes önceden izin almaksızın dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine sahiptir; hiç kimsenin bir derneğe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz. Dolayısıyla dernek kurmanın izne tabi olduğunu belirten C seçeneği yanlıştır.

Adil yargılama; silahların eşitliği, yargılamanın muhalifliği ve sür’atlilik ilkesine uyma gibi bir dizi şartı gerektirir. Silahların eşitliği ilkesi, her iki tarafın yargılama sırasında usul açısından eşit konuma sahip olmalarını sağlayacak tarzda muamele görmeleri ve davaya hazırlanırken eşit konumda bulunmaları anlamına gelir. “Silahların eşitliği” ilkesi, davanın tarafları arasında yargılama sırasında usul hükümleri yönünden eşit konumda bulunma, taraflardan birine dezavantaj diğerine avantaj sağlayacak kurallara yer vermeme esasını içermekte, diğer bir deyişle davanın tarafları arasında hakkaniyete uygun bir dengenin varlığını gerekli kılmaktadır.

Kişi hak ve ödevleri, kişileri devlete ve topluma karşı koruyan hak ve hürriyetlerdir.
Bunlara “koruyucu haklar” da denilir.

Yaşama hakkı, kişinin fiziki ve ruhi bütünlüğünü koruyabilmesi ve varlığının çeşitli etkilerle bozulmasına engel olabilmesi hakkıdır. Bu tanıma göre, yaşama hakkı başlıca iki öğeden oluşmaktadır: Bunlardan birincisi, insanın bedeni içinde her türlü dış korkudan Kişi Hak ve Ödevleri 198 İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri
uzak olarak yaşayabilmesi hakkıdır.

Medeni Kanunu’muza göre, kişiliğin başlangıç anı, tam ve sağ doğumdur.

Ötenazi, iyileşmesi kabil olmayan ve ileri derecede ıstırap verici ölümcül bir hastalığın yarattığı acılara son vermek için uygulanan yöntemlerin tümünü kapsayan bir kavramdır.

Aktif ötenazi ise, iyileşme olanağı bulunmayan hastaları, dayanılmaz ve sürekli acılardan kurtarmak amacıyla hastanın rızasını olarak öldürmek ya da ölmesini çabuklaştıracak yöntemler uygulamaktır.

Ölüm cezası yaşama hakkını ortadan kaldıran bir cezai yaptırımdır.

Türk hukuk sisteminde beyin ölümünün gerçekleştiği durumlarda organ naklinin söz konusu olabileceği kabul edilmektedir.

“Mahremiyet alanı” da denilen “sır alanı” ise, bir kimsenin kendisi
veya güvendiği kişiler dışında herkese kapalı tutmak istediği alandır.

Şeref ve haysiyet bir kişiye, mensup olduğu toplum tarafından zorunlu sayılan ahlaki niteliklere sahip olduğu veya sahip göründüğü için verilen değerdir.

Kişilerin aile olarak bir arada yaşadığı fertler ile gerçekleştirdiği ve paylaştığı faaliyetler “aile hayatı”nı oluşturmaktadır.