TEMEL İNSAN HAKLARI BİLGİSİ I

Hak ve hürriyetin serbest bir şekilde kullanılmasını ortadan kaldırmaya yönelik bir teknik olup hukuk devletinden polis devletine doğru kayışın bir göstergesi olan ve daha çok otoriter devletlerde görülen bu rejimde, hürriyet kural olmayıp istisnadır.

Doğru cevap D şıkkıdır.

Düzeltici önleme rejiminde, önceden belirlenmiş objektif şartların yerine getirilmesi hâlinde, istenilen izni idarenin vermesi zorunludur. Bu nedenle, yetkili makamın izin talebi üzerinde hiç bir şekilde değerlendirme hakkı, takdir yetkisi mevcut değildir.

Basit önleme rejiminde ise, bir hürriyetin kullanılması için izin almaya gerek yoktur. Sadece hürriyetin kullanılacağının ve bununla ilgili bazı hususların ilgili makamlara bildirilmesi yeterlidir. Rejimin amacı, hürriyetin kötüye kullanılması ve kanuna aykırı hareket edilmesi hâlinde sorumluları tespit edebilmektir. Aynı zamanda bildirme, toplantı ve gösteri yürüyüşü gibi kamu düzenini yakından ilgilendiren hürriyetlerin kullanılmasında yetkili otoritelere barış ve düzeni korumak için gerekli tedbirleri almak imkânı vardır. Bu rejimde bildirimi alan sadece gerekli incelemeleri yapar ve bir tespitle yetinir; bunun sadece formalitelere uygun olup olmadığını kararlaştırdıktan sonra, bildirimi kaydedip, bildirimin kurallara uygun yapıldığını gösteren bir alındı belgesi verir. Dolayısıyla bildirimin, hakkın kullanımında doğrudan bir etkisi yoktur; bireyin istemine karşı olası bir engel olmayıp tamamlanması gereken bir formaliteden ibarettir. Düzeltici sistemde olduğu gibi, hürriyetin kurallığı ilkesi burada da geçerlidir. Bildirim zorunlu veya isteğe bağlı olabilir. Zorunlu olduğu durumlarda, bildirim faaliyet veya hürriyetin kanunilik şartını, diğer bir ifadeyle söz konusu faaliyetin gerçekleştirilebilmesi için zorunlu unsurunu oluşturur.

Bu rejimde, hak ya da hürriyeti kullanacak ilgili kişi, neticede bütün sorumluluk kendisine ait olmak üzere hürriyetini serbestçe kullanabilir. Bunun için önceden bildirimde bulunmasına veya idari makamlardan izin almasına gerek yoktur. Hürriyetin kullanım alanını aşan kişinin yaptırımlarını idari makamlar değil, adli makamlar belirler.

Bu rejimde, yetkili makamların müdahalesi ancak hürriyetin kullanılmasından sonra söz konusu olur. Hürriyetin doğasına ve liberalizme en uygun düştüğü ifade edilen düzeltici rejimde, hürriyet kural, sınırlama ise istisnadır. Yasaklanmayan her şey serbesttir. Hürriyetin işleyişinde yetkili organlar yasama ve yargı organlarıdır.

Anayasanın insan hakları konusunda getirdiği sınırlamalar daha çok yasaklama şeklindedir. Bunlar somut ya da soyut içerikli olabilir. Örneğin 1982 Anayasası’na göre, bilim ve sanatı yayma hakkı, anayasanın devletin nitelikleriyle ilgili hükmünün değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılmaması (m. 27), grev ve lokavt haklarının toplum zararına ve milli serveti tahrip edecek şekilde kullanılamaması (m. 54/2) gibi yasaklar soyut içerikli yasaklardır. Somut yasaklar ise kendiliklerinden ve doğrudan kullanılabilecek nitelikte olanlardır. Örneğin, hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayrılmaya zorlanamaz (m. 51/1). Siyasi partilerin ticari faaliyette bulunamamaları (m. 69/2), bazı kişilerin parti üyesi olamamaları (m. 68/5) somut yasaklamalara örnek verilebilir.

Bazı hak ve hürriyetler, uluslararası, bölgesel ve ulusal insan hakları hukuku belgelerinde mutlak terimlerle ifade edilmiştir. Bu hakların hiç bir zaman sınırlanması mümkün değildir. Genellikle insan haysiyet ve onurunu korumayı amaçlayan bu haklar arasında şunlar sayılabilir: İşkence yasağı (KSHS m.7; İHAS m.3; AİHS m. 5; 1982 AY m. 17); kölelik ve kulluk yasağı (KSHS m. 8; İHAS m. 4; AİHS m. 6; 1982 AY m. 18); mahpuslara insancıl davranma hakkı (KSHS m. 10; 1982 AY m. 19); sözleşmeden doğan borcun yerine getirilmemesi nedeniyle hapis yasağı (KSHS m. 11; 1982 AY m. 38/8); kanunla kurulmuş, yetkili, bağımsız, ve tarafsız bir mahkemede adil yargılanma hakkı (KSHS m. 14; İHAS. 6; AİHS m. 8; 1982 AY m. 36); kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi (KSHS m. 15; İHAS m. 7; AİHS m. 9; 1982 AY m. 38/1); hukuki kişilik hakkı (KSHS m. 16; 1982 AY m. 10); düşünce, din ve inanç hürriyeti (KSHS m. 18; İHAS m. 9; AİHS m. 12; 1982 AY m. 24, 25); evlenme, aile kurma ve evlilerin (eşlerin) eşit haklara ve sorumluluklara sahip olma hakkı (KSHS m. 23; İHAS m. 12); çocuğun uyrukluk (vatandaşlık) hakkı (KSHS m. 24; AİHS m. 20; 1982 AY m. 66/2); kanun önünde eşitlik, eşit hukuki koruma ve ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya başka bir fikir, ulusal veya toplumsal köken, milliyet, doğum veya başka bir statü sebeplerine dayalı ayrımcılık yapılmaması (KSHS m. 26; 1982 AY m. 10); etnik, dinsel veya dilsel azınlıkların kendi kültürel haklarını kullanma, kendi dinlerinin gereği ibadeti etme ve uygulama veya kendi dillerini kullanma hakları (KSHS m. 27).

İnsan hakları hukuku kaynaklarında yer alan bazı haklar, bazı şartlar altında sınırlanabilir. Örneğin KSHS’nde yer alan yerleşme ve seyahat hürriyeti (m. 12), açık duruşma (m. 14), din hürriyeti (m. 18), ifade hürriyeti (m. 19), barışçıl toplanma hakkı (m. 21), dernek kurma hürriyeti (m. 22) ile AİHS ve İHAS’da bu hakları ilgilendiren haklar ile ESKHS sendika kurma hakkı (m. 8) sınırlanabilen haklardandır. Ancak bu hakların sınırlanabilmesi için, sınırlamaların bütünüyle bazı şartları taşıması zorunludur: Bunlar; sınırlamaların kanunda öngörülmesi, sınırlamaların ilgi hak ya da hürriyetin düzenlendiği maddedeki sınırlama nedenlerine dayanması ve sınırlamaların meşru amaçların elde edilmesi için zorunlu olmasıdır. Anayasamız, İHEB m. 29(2), AİHS, İHAS veya KSHS m. 4 hükümlerine paralel olarak genel sınırlama nedenleri içermemektedir.

Kamu düzeni, caddelerdeki, park ve sokak gibi umumi yerler ile, kafe, kahvehane, otel ve lokanta gibi umuma açık yerlerdeki düzendir.

KSHS m. 4, İHAS m. 15, AİHS m. 27’de bazı hakların olağanüstü hâller, sıkıyönetim, seferberlik ve savaş hâlinde bile kısmen veya tamamen durdurulamayacağı, sınırlanamayacağı ifade edilmektedir. Olağanüstü durumlarda sınırlanamayan bu haklar şunlardır: “Yaşama hakkı”, “işkence yasağı”, “kölelik ve kulluk yasağı”, “suç ve cezaların geçmişe yürütülemeyeceği”, “düşünce hürriyeti” ve “din ve vicdan hürriyeti”. Bunlara KSHS m. 4, “borç nedeniyle hapis yasağı”nı ve “kişi olarak tanınma hakkı”nı; AİHS m. 27, “hukuken kişi sayılma hakkı”nı, “aile hakları”nı, “isim hakkı”nı, “çocuk hakları”nı, “vatandaşlık hakkı”nı, “yönetime katılma hakkı”nı, “bu hakların korunması için yargısal güvenceler”i de eklemektedir. Bu haklar mutlaktır ve hiç bir olağanüstü durumda, ne kadar zorunlu olsa bile, bunları kısmen veya tamamen sınırlayacak tedbirler alınamaz.

Bir hürriyetin kullanılması için gerekli iznin verilip verilmemesinde kamu otoriteleri mutlak bir takdir yetkisine sahip bulunmaları hâlinde yasaklayıcı önleme rejimi geçerlidir.

Basit Önleme
Basit önleme rejiminde ise, bir hürriyetin kullanılması için izin almaya gerek yoktur. Sadece hürriyetin kullanılacağının ve bununla ilgili bazı hususların ilgili makamlara bildirilmesi yeterlidir. Rejimin amacı, hürriyetin kötüye kullanılması ve kanuna aykırı hareket edilmesi hâlinde sorumluları tespit edebilmektir

Bu rejimde, yetkili makamların müdahalesi ancak hürriyetin kullanılmasından sonra söz konusu olur. Hürriyetin doğasına ve liberalizme en uygun düştüğü ifade edilen düzeltici rejimde, hürriyet kural, sınırlama ise istisnadır. Yasaklanmayan her şey serbesttir. Hürriyetin işleyişinde yetkili organlar yasama ve yargı organlarıdır. Bireyler hiç bir ön formaliteye gerek kalmadan hürriyeti doğrudan doğruya kullanabilme imkânına sahiptirler. Kanunların çizdiği hakkın kullanım alanlarını aşmadıkları müddetçe herhangi bir keyfilikle karşılaşmayacaklarını bildiklerinden, büyük bir hukukî güvenlik içerisindedirler.

Mutlak Terimlerle İfade Edilen Haklar
Bazı hak ve hürriyetler, uluslararası, bölgesel ve ulusal insan hakları hukuku belgelerindeömutlak terimlerle ifade edilmiştir. Bu hakların hiç bir zaman sınırlanması mümkün değildir. Genellikle insan haysiyet ve onurunu korumayı amaçlayan bu haklar arasında şunlar sayılabilir:
İşkence yasağı (KSHS m.7; İHAS m.3; AİHS m. 5; 1982 AY m. 17); kölelik ve kulluk yasağı (KSHS m. 8; İHAS m. 4; AİHS m. 6; 1982 AY m. 18); mahpuslara insancıl davranma hakkı (KSHS m. 10; 1982 AY m. 19); sözleşmeden doğan borcun yerine getirilmemesi nedeniyle hapis yasağı (KSHS m. 11; 1982 AY m. 38/8); kanunla kurulmuş, yetkili, bağımsız, ve tarafsız bir mahkemede adil yargılanma hakkı (KSHS m. 14; İHAS. 6; AİHS m. 8; 1982 AY m. 36); kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi (KSHS m. 15; İHAS m. 7; AİHS m. 9; 1982 AY m. 38/1); hukuki kişilik hakkı (KSHS m. 16; 1982 AY m. 10); düşünce, din ve
inanç hürriyeti (KSHS m. 18; İHAS m. 9; AİHS m. 12; 1982 AY m. 24, 25); evlenme, aile kurma ve evlilerin (eşlerin) eşit haklara ve sorumluluklara sahip olma hakkı (KSHS m. 23; İHAS m. 12); çocuğun uyrukluk (vatandaşlık) hakkı (KSHS m. 24; AİHS m. 20; 1982 AYm. 66/2); kanun önünde eşitlik, eşit hukuki koruma ve ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya başka bir fikir, ulusal veya toplumsal köken, milliyet, doğum veya başka bir statü sebeplerine dayalı ayrımcılık yapılmaması (KSHS m. 26; 1982 AY m. 10); etnik, dinsel veya dilsel azınlıkların kendi kültürel haklarını kullanma, kendi dinlerinin gereği ibadeti etme ve uygulama veya kendi dillerini kullanma hakları (KSHS m. 27).

Sınırlayıcı Bir Şekilde İfade Edilen Haklar
İnsan hakları hukuku ile ilgili uluslararası, bölgesel ve ulusal kaynaklara göre bazı hak ve hürriyetler yasalarla ve makul nedenlerin bulunması hâlinde sınırlanabilir. Örneğin, hiç kimsenin yaşama hakkından keyfi olarak yoksun bırakılamaması (KSHS m. 6; AİHS m. 7), hiç kimsenin hukukun öngördüğü sebepler ve usuller dışında özgürlüğünden yoksun bırakılamaması (KSHS m. 9; AİHS m. 7; 1982 AY m. 19/2), hiç kimsenin, kendi ülkesine girme hakkından keyfi olarak yoksun bırakılamaması (KSHS m. 12(4), 1982 AY m. 23/5); hiç kimsenin özel ve aile yaşamına, konutuna veya haberleşmesine keyfi veya hukuka aykırı olarak müdahale edilememesi, onuru veya itibarı hukuka aykırı saldırılara maruz bırakılamaması (KSHS m. 17(1); AİHS m. 11), her vatandaşın makul olmayan sınırlamalara tabi tutulmaksızın kamusal işlere girme hakkına sahip olması (KSHS m. 25) gibi hak ve
hürriyetlerde, ilgili sözleşme, anayasa ve kanunlarda belirtilen yasal ve makul sebeplerin bulunması hâlinde sınırlama mümkündür.

İnsan hakları hukuku kaynaklarında yer alan bazı haklar, bazı şartlar altında sınırlanabilir. Örneğin KSHS’nde yer alan yerleşme ve seyahat hürriyeti (m. 12), açık duruşma (m. 14), din hürriyeti (m. 18), ifade hürriyeti (m. 19), barışçıl toplanma hakkı (m. 21), dernek kurma hürriyeti (m. 22) ile AİHS ve İHAS’da bu hakları ilgilendiren haklar ile ESKHS sendika kurma hakkı (m. 8) sınırlanabilen haklardandır. Ancak bu hakların sınırlanabilmesi için, sınırlamaların bütünüyle bazı şartları taşıması zorunludur: Bunlar; sınırlamaların kanunda öngörülmesi, sınırlamaların ilgi hak ya da hürriyetin düzenlendiği maddedeki sınırlama nedenlerine dayanması ve sınırlamaların meşru amaçların elde edilmesi için
zorunlu olmasıdır.
Anayasamız, İHEB m. 29(2), AİHS, İHAS veya KSHS m. 4 hükümlerine paralel olarak genel sınırlama nedenleri içermemektedir.

İnsan haklarının sınırlandırılmasında aslî yetkinin Yasama Organına ait olması (yasallık ilkesi), Yürütme Organı ve idarenin işlem ve eylemlerine karşı önemli bir güvence teşkil eder.

Milli güvenlik” nedenine dayanılarak bazı hak ve hürriyetlerin sınırlanabileceği, uluslararası, bölgesel ve ulusal hukuk sistemlerinde açıkça belirtilmektedir. Örneğin, “yerleşme ve seyahat özgürlüğü” (KSHS m. 12; İHAS Protokol 4, m. 2; AİHS m. 22), “ifade hürriyeti” (KSHS m. 19; İHAS m. 10; AİHS m. 13; 1982 AY m. 26/6, 28/4, 30), “barışçıl toplanma hürriyeti” (KSHS m. 21; İHAS m. 11; AİHS m. 15; 1982 AY m. 34/2), “dernek kurma hürriyeti” (KSHS m. 22; İHAS m. 11; AİHS m. 16; 1982 AY m. 33/3, 34/2), “özel ve aile hayatının gizliliği” (İHAS m. 8; 1982 AY m. 20/2, 21, 22) ve “basını veya halkı duruşmadan kısmen veya tamamen çıkarma” (KSHS m. 14, İHAS m. 6) hak ve hürriyetlerinin kanunla
sınırlanmasında, “milli güvenlik” kavramına sebep olarak dayanılabilir.

Kamu düzeninde halkın günlük hayatının huzur, sükûn ve güvenlik içinde geçmesi için gerekli tedbirlerin alınması söz konusu iken; millî güvenlikte
yalnız halkın değil, ülkenin ve yerleşmiş düzenin devamının sağlanması amaçlanmaktadır.

Günümüzde toplumlar, her zaman ve her yerde, tabi afet, tehlikeli salgın hastalıklar, ağır ekonomik bunalım hâlleri veya şiddet olayları nedeniyle kamu düzeninin ciddi biçimde bozulması, hatta giderek devletin varlık ve bekasının tehlikeye düşürülmesiyle karşılaşabilirler. Toplumun varlığını ve huzurunu tehlikeye sokan, kamu düzenini ciddi şekilde sarsan bu gibi durumlara genelde olağanüstü hâller (states of emergency) denilmektedir.
Olağanüstü hâllerde, yetki alanı genişletilerek ve idari yetkiler artırılarak yürütme organı fonksiyon ve yetkiler açısından güçlendirilir; temel hak ve hürriyetlere kısıtlamalar, kişilere para, mal ve çalışma yükümlülükleri getirilebilir.