TEMEL İNSAN HAKLARI BİLGİSİ I

Bazı hak ve hürriyetler, uluslararası, bölgesel ve ulusal insan hakları hukuku belgelerinde mutlak terimlerle ifade edilmiştir. Bu hakların hiçbir zaman sınırlanması mümkün değildir. Genellikle insan haysiyet ve onurunu korumayı amaçlayan bu haklar arasında şunlar sayılabilir:

 İşkence yasağı (KSHS m.7; İHAS m.3; AİHS m. 5; 1982 AY m. 17); kölelik ve kulluk yasağı (KSHS m. 8; İHAS m. 4; AİHS m. 6; 1982 AY m. 18); mahpuslara insancıl davranma hakkı (KSHS m. 10; 1982 AY m. 19); sözleşmeden doğan borcun yerine getirilmemesi nedeniyle hapis yasağı (KSHS m. 11; 1982 AY m. 38/8); kanunla kurulmuş, yetkili, bağımsız, ve tarafsız bir mahkemede adil yargılanma hakkı (KSHS m. 14; İHAS. 6; AİHS m.8; 1982 AY m. 36); kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi (KSHS m. 15; İHAS m. 7; AİHS m.9; 1982 AY m. 38/1); hukuki kişilik hakkı (KSHS m. 16; 1982 AY m. 10); düşünce, din ve inanç hürriyeti (KSHS m. 18; İHAS m. 9; AİHS m. 12; 1982 AY m. 24, 25); evlenme, aile kurma ve evlilerin (eşlerin) eşit haklara ve sorumluluklara sahip olma hakkı (KSHS m. 23;İHAS m. 12)

Anayasamıza göre, kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı (m. 19/2), özel hayatın gizliliği (20/1)konut dokunulmazlığı (m. 21), haberleşme hürriyeti (m. 22) , yerleşme ve seyahat hürriyeti(m. 23/3), düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti (26), basın hürriyeti gibi bazı hak ve hürriyetler yasal nedenlerin bulunması hâlinde sınırlanabilir.

Milli güvenlik” nedenine dayanılarak bazı hak ve hürriyetlerin sınırlanabileceği, uluslararası, bölgesel ve ulusal hukuk sistemlerinde açıkça belirtilmektedir. Örneğin, “yerleşme ve seyahat özgürlüğü” (KSHS m. 12; İHAS Protokol 4, m. 2; AİHS m. 22), “ifade hürriyeti”(KSHS m. 19; İHAS m. 10; AİHS m. 13; 1982 AY m. 26/6, 28/4, 30), “barışçıl toplanma hürriyeti” (KSHS m. 21; İHAS m. 11; AİHS m. 15; 1982 AY m. 34/2), “dernek kurma gibi hak ve hürriyetlerdir.

Kamu düzeni: Caddelerdeki, park ve sokak gibi umumi yerler ile kafe, kahvehane, otel ve lokanta gibi umuma açık yerdeki düzene denir

Uluslararası, bölgesel ve ulusal insan hakları hukukunda insan haklarının sınırlanmasına izin verilen temel sebeplerden birisi de kamu ahlakıdır (public morals). Gerçekten, “yerleşme ve seyahat hürriyeti” (KSHS m. 12; İHAS Protokol 4, m. 2; AİHS m. 22), “ifade hürriyeti” (KSHS m. 19, İHAS m. 10; AİHS m. 13; 1982 AY m. 21, 22/2, 26/2), “barışçıl toplanma hürriyeti” (KSHS m. 21; İHAS m. 11; AİHS m. 15; 1982 AY m. 34/2), “dernek kurma hürriyeti” (KSHS m. 22, AİHS m. 16; İHAS m. 11; 1982 AY m. 33/5), “basın ve halkın duruşmalardan hariç tutulması” (KSHS m. 14; İHAS m. 6), “dini inanç ve kanaatlerin açıklanması hürriyeti” (KSHS m. 18; İHAS m. 9; AİHS m. 12), kamu ahlakının korunması amacıyla sınırlanabilir.

Cumhurbaşkanının olağanüstü hâl ilan etme yetkisi süre yönünden sınırlandırılmıştır. Anayasaya göre (m. 119), ilan süresi altı ayı geçemez. Bununla birlikte, TBMM bu süreyi değiştirebilir, gerekli görürse olağanüstü hâli kaldırabilir.

1982 Anayasa’sında olağanüstü hâl ilanını gerekli kılan hâller sayılmıştır. Bunlar; savaş, savaşı gerektirecek bir durumun baş göstermesi, seferberlik, ayaklanma, vatan veya Cumhuriyete karşı kuvvetli ve eylemli bir kalkışma, ülkenin ve milletin bölünmezliğini içten veya dıştan tehlikeye düşüren şiddet hareketlerinin yaygınlaşması, anayasal düzeni veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik yaygın şiddet hareketlerinin ortaya çıkması, şiddet olayları nedeniyle kamu düzeninin ciddî şekilde bozulması, tabiî afet veya tehlikeli salgın hastalık ya da ağır ekonomik bunalımın ortaya çıkması halleridir.

Cumhurbaşkanının olağanüstü hâl ilan etme yetkisi süre yönünden sınırlandırılmıştır. Anayasaya göre (m. 119), ilan süresi altı ayı geçemez. Bununla birlikte, TBMM bu süreyi değiştirebilir, gerekli görürse olağanüstü hâli kaldırabilir. Olağanüstü hâlin ilanını gerektiren sebeplerin devam etmesi durumunda, TBMM, Bakanlar Kurulunun istemi üzerine her defasında dört ayı geçmemek üzere bu süreyi uzatabilir. Savaş hâllerinde,dört aylık süreyle sınırlı olma şartı aranmaz.

Olağanüstü durumlarda sınırlanamayan haklar şunlardır: “Yaşama hakkı”, “işkence yasağı”, “kölelik ve kulluk yasağı”, “suç ve cezaların geçmişe yürütülemeyeceği”, “düşünce hürriyeti” ve “din ve vicdan hürriyeti”. Bunlara KSHS m. 4, “borç nedeniyle hapis yasağı”nı ve “kişi olarak tanınma hakkı”nı; AİHS m. 27, “hukuken kişi sayılma hakkı”nı, “aile hakları”nı, “isim hakkı”nı, “çocuk hakları”nı, “vatandaşlık hakkı”nı, “yönetime katılma hakkı”nı, “bu hakların korunması için yargısal güvenceler”i de eklemektedir.Bu haklar mutlaktır ve hiç bir olağanüstü durumda, ne kadar zorunlu olsa bile, bunları kısmen veya tamamen sınırlayacak tedbirler alınamaz.

Basın araçlarının korunması hürriyeti idare tarafından kısıtlanabilir. Aynı şekilde, ağır ekonomik bunalım nedeniyle ilan edilen olağanüstü hâllerde mal, hizmet ve sermaye piyasalarını yönlendirici her türlü tedbir ve yükümlülükleri almak (OHK. m. 10) ve şiddet hareketlerinin artması nedeniyle ilan edilen olağanüstü hâllerde sokağa çıkmayı sınırlamak ve yasaklamak suretiyle seyahat hürriyetinin (AY. m. 23); kişilerin üstünü, araçlarını ve eşyalarını aratmak suretiyle, özel hayatın gizliliği (AY. m. 20) ve konut dokunulmazlığı (AY. m. 21) hürriyetinin; gazete, dergi, kitap, broşür, el ilanı, vb. basılmasını, yayımlanmasını çoğaltılmasını ve dağıtılmasını yasaklamak suretiyle basın hürriyetinin (AY. m. 28); her nevi sahne oyunlarını ve filmleri denetlemek suretiyle de sanat hürriyetinin (AY. m. 27) idare tarafından sınırlanması mümkündür.

Yasaklayıcı önleme, düzeltici önleme ve basit önleme önleyici rejimler arasındadır. Doğru seçenek E'dir.

Düzeltici rejimde, hak ya da hürriyeti kullanacak ilgili kişi, neticede bütün sorumluluk kendisine ait olmak üzere hürriyetini serbestçe kullanabilir. Bunun için önceden bildirimde bulunmasına veya idari makamlardan izin almasına gerek yoktur. Ancak serbestlik her şeyi yapabileceği anlamına gelmez. Kişinin hürriyet alanı (hareket alanı) eyleminden önce belirlenmiş ve yaptırıma bağlanmıştır. Doğru seçenek D'dir.

Genel olarak ölçülülük ilkesi, bir hak veya hürriyeti sınırlama zorunluluğu karşısında
bulunan kamu gücünün, elindeki araç ya da araçlardan sınırlama zorunluluğu amacına ulaşmada en elverişli hak ve hürriyeti en az düzeyde sınırlayacak olanını seçerek hürriyet otorite dengesini kurmasıdır. Doğru seçenek C'dir.

“Kamu güvenliği”, genel olarak halkın güvenliği, tehlikeden uzak olması, toplumun iç ve dış tehlikelere karşı güvende olması anlamına gelir. Doğru seçenek A'dır.

Tabi afet, tehlikeli salgın hastalıklar, ağır ekonomik bunalım hâlleri veya şiddet olayları nedeniyle kamu düzeninin ciddi biçimde bozulması, hatta giderek devletin varlık ve bekasının tehlikeye düşürülmesiyle karşılaşabilirler. Toplumun varlığını ve huzurunu tehlikeye sokan, kamu düzenini ciddi şekilde sarsan bu gibi durumlara genelde olağanüstü hâller (states of emergency) denilmektedir. Doğru seçenek A'dır.

Kamu düzeni, caddelerdeki, park ve sokak gibi umumi yerler ile, kafe, kahvehane, otel ve lokanta gibi umuma açık yerlerdeki düzendir. Doğru seçenek B'dır.

“Genel refah” kavramı belirsiz bir kavramdır; anlamı zamana, toplumun durumuna ve onun ihtiyaçlarına göre değişebilir. Ancak, genel refah kavramı esasen, halkın ve toplumun ekonomik ve sosyal yönden mutluluğu anlamına gelir. Doğru seçenek E'dir.

Cumhurbaşkanının olağanüstü hâl ilan etme yetkisi süre yönünden sınırlandırılmıştır. Anayasaya göre (m. 119), ilan süresi altı ayı geçemez. Bununla birlikte, TBMM bu süreyi değiştirebilir, gerekli görürse olağanüstü hâli kaldırabilir. Olağanüstü hâlin ilanını gerektiren sebeplerin devam etmesi durumunda, TBMM, Bakanlar Kurulunun istemi üzerine her defasında dört ayı geçmemek üzere bu süreyi uzatabilir. Doğru seçenek B'dir.

İşkence yasağı (KSHS m.7; İHAS m.3; AİHS m. 5; 1982 AY m. 17); kölelik ve kulluk yasağı (KSHS m. 8; İHAS m. 4; AİHS m. 6; 1982 AY m. 18); mahpuslara insancıl davranma hakkı (KSHS m. 10; 1982 AY m. 19); sözleşmeden doğan borcun yerine getirilmemesi nedeniyle hapis yasağı (KSHS m. 11; 1982 AY m. 38/8); kanunla kurulmuş, yetkili, bağımsız, ve tarafsız bir mahkemede adil yargılanma hakkı bu haklar arasındadır. Doğru seçenek E'dir.

Anayasanın 87 ve 92’nci maddeleri gereğince savaş ilanına TBMM karar verir. TBMM
tatilde veya ara vermede iken ülkenin ani bir saldırıya uğraması nedeniyle, silahlı kuvvetlerin kullanılmasına derhal karar verilmesinin kaçınılmaz olması durumunda, Anayasanın 92 ve 104’üncü maddelerine göre, Cumhurbaşkanı da Türk Silahlı Kuvvetlerinin kullanılmasına karar verebilir. Doğru seçenek B'dir.