TEMEL İLAÇ BİLGİSİ VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI

Farmakope: İlaçların ve ilaç etken maddelerinin canlıların hastalıklardan korunması ve hastalıkların teşhis ve tedavisinde kullanılabilmesi için taşıması gereken özelliklerin yer aldığı resmi nitelik taşıyan kaynaklardır. Her ülkenin bilim uzmanlarınca hazırlanmakta ve belirli zaman aralıklarında güncellenmektedir.

Drog: İlaçların hazırlanmasında kullanılan, tedavi edici özelliği olan, biyolojik, inorganik ya da sentetik kökenli ilaç ham maddeleridir.

Ekstreler: Ekstreler (Extracta) genellikle kuru haldeki bitkisel veya hayvansal droglardan maserasyon, perkolasyon ya da başka uygun bir valide edilmiş yöntemle elde edilen; sıvı, katı veya yarı katı kıvamda olabilen preparatlardır.

Tentürler:  Genellikle kuru haldeki bitkisel materyalin alkol veya sulu alkol ile perkolasyon, maserasyon gibi yöntemlerle tüketilmesi sonucu elde edilen, sıvı haldeki preparatlardır.

Bitkisel ürünlerin, günümüzde artan oranlarda tedavi amaçlı kullanılma gerekçeleri arasında doğal olmaları, daha az yan ve olumsuz etkiler göstermeleri, etki sürelerinin daha uzun olduğunun düşünülmesi, sentetik ilaçların özellikle kronik hastalıkların tedavisinde zaman zaman başarısız olduğu inancı, birçok etkinin birarada olması ve de kültürel etkiden dolayı bitkisel ürünlerin yoğun olarak kullanıldığı geleneksel tedavi yöntemlerinin

 tercih edilmesi gibi faktörler sayılabilir.

Bitkisel droglar botanik teşhis ve tayin sonucunda, Latince olarak ikili isimlendirme sistemine göre yani önce cins, sonra tür, varsa varyete ve en son olarak da otör yazılarak geçerli bilimsel isimleriyle tanımlanırlar. Botanik bilimi, evrensel olarak Latince ile halk arasında papatya, kekik, nane, haşhaş bitkisi vb. isimler ile tanınan

bitkilerin tam olarak ayrılmasını sağlar ve sırasıyla Matricaria recutita L., Origanum onites L., Mentha piperita L. Papaver sominferum L. olarak morfolojik, mikroskopik, genetik vb. yöntemlerle tanımlar. Karışıklıkları önlemek amacıyla, drog olarak kullanılması gereken bitkiler farmakopelerde, monograflarda LATİNCE olarak isimlendirilip tanımlanırlar. Drogların elde edildiği bitkilerin Latince bilimsel adlarıyla tanımlanması gerekliliği farklı bitkiler için farklı bölgelerde, farklı yerel isimlerin kullanılmasına bağlı olarak ortaya çıkabilecek karışıklıkların da önüne geçmek açısından çok önemlidir. Bir bitki farklı yörelerde, kültürlerde çok farklı yöresel isimlerle bilindiği gibi, farklı bitkiler için farklı bölgelerde aynı yöresel isimler de kullanılabilmektedir. Bu karmaşa durumu; bazen ciddi yanılmalara, yanlış anlaşılmalara ve buna bağlı olarak zehirlenme dahil bir çok olumsuz durumlara yol açabilir. Örneğin; Origanum, Thymus, Satureja, Coridothymus, Satureja vb. türleri halk arasında genel olarak kekik olarak bilinmektedir. Bitkilerin farklı gelişim aşamaları ise tanımlanmalarında zorluk oluşturabilir. Örneğin, Papaveraceae familyasından Papaver sp.L. bitkisi, botanik açıdan en doğru şekliyle çiçeklenme aşamasında tayin edilir. Tohum aşaması bu bitki için karakteristik olmasına rağmen, bu; diğer bitkiler için farklı ve aynı şekilde karakteristik olmayabilir; tayinleri çiçek aşamasının dışında oldukça zor olabilir. Bitkisel droglar ile sağlıklı bir şekilde çalışabilmek için öncelikle bitkisel materyalin botanik olarak doğru olduğundan emin olunması gerekir. Benzer veya o familyanın diğer türleri veya varyeteleri, aksi belirtilmedikçe muadil olarak kabul edilmez; yerine kullanılmaz.

Morfolojik olarak birbirine çok benzer bitkiler, farklı kimyasal bileşikler taşımaları nedeniyle farklı etkilere sahip olacaktır. Hatta bazen bu etkiler; toksik etkiler olarak da ortaya çıkabilmektedir. Bu duruma en çarpıcı örneklerden bir tanesi, Matricaria recutita L. [sinonim: Chamomilla recutita (L.) Rausch.] – Tıbbi papatya ya da Mayıs papatyası olarak bilinen tür yerine karaciğer üzerine toksik etkisi bulunan Senecio türlerinin kullanılmasıdır. Oysa ki Mayıs papatyası tıbbi değeri yüksek, yan etki gösterme ihtimali oldukça düşük, çok eskiden beri kullanılan güvenli bir bitkidir. Özellikle çay şeklinde, dâhilen sindirim ve solunum sistemi rahatsızlıklarında haricen ise cilt rahatsızlıklarında kullanılmaktadır. Yapılan birçok araştırmada, özellikle aktarlarda papatya olarak satılan bitkilerin hiçbirinin Mayıs papatyası olmadığı tespit edilmiştir.

İnfüzyon: Uygun boyuta getirilmiş drog üzerine kaynar su ilave edilir, karışım kapalı bir kapta, hafif ateşte, beş dakika ısıtılır; soğuduktan sonra süzülür.

Dekoksiyon: Uygun boyuta getirilmiş drog üzerine soğuk su ilave edilir; karışım, kapalı bir kapta, hafif ateşte yarım saat ısıtılır; sıcakken süzülür.

Maserasyon: Uygun boyuta getirilmiş drog ve su, oda ısısında ara sıra çalkalanarak birkaç saat bekletildikten sonra süzülür.

Perkolasyon: Cam, porselen, paslanmaz çelikten yapılmış farklı büyüklükteki perkolatör denen sütun içerisine, uygun boyuta getirilmiş drog yerleştirildikten sonra, çözücünün yavaş yavaş ve sürekli bir şekilde drog içinden geçirilmesi esasına dayanır. İşleme; drogdaki tüm etken maddeler tüketilinceye kadar devam edilir.

Tentürler: Genellikle kuru haldeki bitkisel materyalin alkol veya sulu alkol ile perkolasyon, maserasyon gibi yöntemlerle tüketilmesi sonucu elde edilen, sıvı haldeki preparatlardır

İnfüzyon: Uygun boyuta getirilmiş drog üzerine kaynar su ilave edilir, karışım kapalı bir kapta, hafif ateşte, beş dakika ısıtılır; soğuduktan sonra süzülür.

Dekoksiyon: Uygun boyuta getirilmiş drog üzerine soğuk su ilave edilir; karışım, kapalı bir kapta, hafif ateşte yarım saat ısıtılır; sıcakken süzülür.

Maserasyon: Uygun boyuta getirilmiş drog ve su, oda ısısında ara sıra çalkalanarak birkaç saat bekletildikten sonra süzülür.

Perkolasyon: Cam, porselen, paslanmaz çelikten yapılmış farklı büyüklükteki perkolatör denen sütun içerisine, uygun boyuta getirilmiş drog yerleştirildikten sonra, çözücünün yavaş yavaş ve sürekli bir şekilde drog içinden geçirilmesi esasına dayanır. İşleme; drogdaki tüm etken maddeler tüketilinceye kadar devam edilir.

Tentürler: Genellikle kuru haldeki bitkisel materyalin alkol veya sulu alkol ile perkolasyon, maserasyon gibi yöntemlerle tüketilmesi sonucu elde edilen, sıvı haldeki preparatlardır.

“Kereviz, Ayıüzümü, Kadıntuzluğu, Karamuk, Çiğdem, Safran, Deniz üzümü, Meyan, Peru çayı, Adi ardıç, Çemen otu, Isırgan, Zencefil, Sarımsak, İskenderiye ve Hindistan sinameki, Sarı kantaron, Maydanoz” gibi bitkisel ürünler hamilelik ve emzirme döneminde güvenliği kanıtlanamamış olduğundan bu dönemlerde kullanımı tavsiye edilmez. Bu konuda sürekli güncellemeler olduğu için dikkatle takip edilmelidir. Özellikle yüksek dozda kullanımından kesinlikle kaçınılmalıdır. Diğer taraftan günlük beslenme amaçlı kullanılan çok sayıda baharat ya da sebze fazla miktarlarda tüketildiği takdirde rahim hareketlerini arttırarak düşük riskine neden olabilmektedir. Örneğin; yemeklerde, salatalarda ya da çay olarak tüketilen maydanoz yapraklarında bulunan apiol denilen madde düşük riskine neden olabilen bir maddedir. Hamilelikte yaşanan sabah bulantılarının önlenmesinde zencefil kullanımı oldukça yaygındır. Uygun dozlarda kullanıldığı takdirde zencefilin etkinliği ve güvenliği bilimsel çalışmalarla gösterilmiştir. Ancak 1 gramın üzerinde kullanılması rahim hareketlerinin artmasına, dolayısıyla düşük riskine yol açabileceği bildirilmektedir.

Aynı şekilde yaşlılar ve çocuklarda bitkisel ürün kullanımına dikkat edilmelidir.

İleri yaş grubunda vücutta meydana gelen değişiklikler, organların işlevlerinin aksamasına ve buna bağlı olarak kronik hastalıkların artmasına neden olur. Bunun yanısıra akut hastalıklar da daha sık görülür. İleri yaşla birlikte hem akut hem de kronik hastalıkların artmasıyla yaşlı insanların çok sayıda ilacı, ayna anda kullanması gerekebilir.

Fitoterapi: Hastalıklardan korunmak, hastalıkları iyileştirmek veya tedaviye yardımcı olmak amacıyla bitkilerin çeşitli kısımlarının, alg, mantar ve likenlerin, bitkilerin salgıladığı zamk, balzam, reçine gibi eksüdatların, ayrıca ekstrelerin, uçucu ve sabit yağların çeşitli bitkisel drog preparatı formlarında kullanılmasıdır.

Bazı bitkisel ürünler, bazı hastalık durumlarında güvenli değillerdir. Özellikle birtakım sağlık problemlerinde, bitkisel ürün kullanırken çok daha dikkatli olmalıdırlar. Bu sağlık problemleri şu şekilde özetlenebilir;

Bitkisel ürün içerisinde çok sayıda ve farklı yapıda kimyasal bileşik bulunmaktadır.

Bu kimyasal maddeler, vücuda alındığında tıpkı konvansiyonel ilaçlarda olduğu gibi karaciğer

ve böbrekler yoluyla metabolize olarak vücuttan atılırlar. Dolayısıyla karaciğer ve

böbrek hastası olanların bitkisel ürün kullanımında dikkatli olmaları gerekmektedir.

Bir maddenin ilaç olarak tanımlanabilmesi için taşıması gereken özellikler şu şekilde sıralanabilir;
• Hastalıkların önlenmesi, tedavisi ya da tanısında kullanılmalı,
• Etkili bir veya birkaç etken madde içermeli,
• Etken maddelerin ve yardımcı maddelerin saflık ve safsızlıkları bilinmeli (kalite),
• İçerdiği etken maddelerin miktarı bilinmeli ve dozu kolaylıkla ayarlanabilmeli,
• Etki sağlayacak etken maddelerin kimyasal yapıları bilinmeli (etkinlik),
• Etken maddelerin etki mekanizmaları açıklanabilmeli,
• Yan etkileri az olmalı ya da tercihen hiç olmamalıdır (güvenlik/güvenlilik),
• Uygun formülasyonu, ambalajı, prospektüsü ve etiketi olmalıdır.

Doğru cevap E şıkkıdır.

Hayvansal kaynaklı ilaçlar; çeşitli hormanlar, serumlar ve enzimler gibi preparatlardır. Hayvansal kaynaklı ilaçlara örnek olarak sığır, domuz, inek gibi hayvanların pankreasından elde edilen insülin verilebilir. Doğru cevap B şıkkıdır.

İlaç eldesinde diğer bir doğal kaynak olan mikroorganizmalardan; antibiyotiklerin elde edilmesinde yararlanılmaktadır. Buna örnek olarak önemli bir antibiyotik olan penisilin verilebilir. Penisilin 1928 yılında Sir Alexander Fleming tarafından, Penicilium notatum adlı küfün bileşiminde keşfedilmiş bir antibiyotiktir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Sağlık Bakanlığı’na göre, bitkisel tıbbi ürünler; hastalıkları iyileştirmek, şiddetini hafifletmek, hastalıklardan korunmak, tedaviye yardımcı olmak amacıyla bitki veya bitki karışımlarının çeşitli kısımlarının doğrudan veya bir takım işlemlerden geçirildikden sonra ambalajlanarak sunulan droglar veya preparatlarıdır. Doğru cevap E şıkkıdır.

İnfüzyon; uygun boyuta getirilmiş drog üzerine kaynar su ilave edilir, karışım kapalı bir kapta, hafif ateşte, beş dakika ısıtılır; soğuduktan sonra süzülür. Dekoksiyon; uygun boyuta getirilmiş drog üzerine soğuk su ilave edilir; karışım, kapalı bir kapta, hafif ateşte yarım saat ısıtılır; sıcakken süzülür. Maserasyon; uygun boyuta getirilmiş drog ve su, oda ısısında ara sıra çalkalanarak birkaç saat bekletildikten sonra süzülür. Perkolasyon; cam, porselen, paslanmaz çelikten yapılmış farklı büyüklükteki perkolatör denen sütun içerisine, uygun boyuta getirilmiş drog yerleştirildikten sonra, çözücünün yavaş yavaş ve sürekli bir şekilde drog içinden geçirilmesi esasına dayanır. İşleme; drogdaki tüm etken maddeler tüketilinceye kadar devam edilir. Tentürler; genellikle kuru haldeki bitkisel materyalin alkol veya sulu alkol ile perkolasyon, maserasyon gibi yöntemlerle tüketilmesi sonucu elde edilen, sıvı haldeki preparatlardır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Genellikle kuru haldeki bitkisel materyalin alkol veya sulu alkol ile perkolasyon, maserasyon gibi yöntemlerle tüketilmesi sonucu elde edilen, sıvı haldeki preparatlardır. Tentürler ayrıca ekstrelerin, uygun konsantrasyondaki alkolde çözündürülmesiyle de hazırlanabilirler. Ekstreler (Extracta) genellikle kuru haldeki bitkisel veya hayvansal droglardan maserasyon, perkolasyon ya da başka uygun bir valide edilmiş yöntemle elde edilen; sıvı, katı veya yarı katı kıvamda olabilen preparatlardır. Uçucu Yağlar; aromatik bitkilerden veya bitkisel droglardan, genellikle distilasyon yöntemi ile elde edilen, kendine özgü koku, tat, renk yanı sıra uçucu özellikte olan, oda sıcaklığında çoğunlukla sıvı hâlde olan, fakat bazen donabilen yağımsı karışımlardır. Sabit yağlar (Olea) bitkisel droglardan, genellikle soğuk/sıcak mekanik sıkma veya ekstaksiyon yöntemleriyle elde edilen, genellikle sıvı halde ancak katı halde de olabilen doymuş ve doymamış yağ asitleri, gliseritler ve türevlerinden oluşan, sabunlaşabilen uçucu olmayan yağlardır. Basit rahatsızlıklarda koruyucu veya tedavi edici özelliğe sahip etken madde ya da maddeleri içeren bitkinin tamamı veya farklı kısımlarından infüzyon, dekoksiyon, maserasyon yöntemleri ile hazırlanan preparatlardır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Bitkisel drogların standardizasyonu Farmakopelerde belirtilen spesifikasyonlara (özelliklere) göre yapılır. Bunlar; yabancı madde miktar tayini, su miktar tayini, kül miktar tayini, ekstre edilebilir madde tayini, uçucu yağ miktar tayini, şişme indisi, köpürme indisi, acılık derecesi tayini, kurutmada kayıp testleridir. Ayrıca pestisit kalıntısı, ağır metal miktar tayini ve mikroorganizma kontaminasyonu kontrolleri yapılmalıdır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Bitkisel ilaçlarda kaliteyi etkileyen başlıca faktörler aşağıdaki gibi sıralanabilir:
• Ürün içerisinde yer alan bitki türü farklılıkları, kullanılan kısım,
• Mevsime ve doğal koşullara bağlı olarak etken madde miktarlarının değişiklik
gösterebilmesi,
• Doğadan toplanma şekli (ekolojik açıdan da önemlidir),
• Tarım ve üretim metotlarının farklılığı; İyi Tarım Uygulamaları (GAP= Good Agricultral Practice) kural ve standartlarına dikkat edilmemesi,
• Depolama şartlarının uygunluğu, saklama koşulları ve süreleri,
• Toksik maddelerle kontaminasyon (Ağır metal kontaminasyonu, tarım ilaçları ile olan kontaminasyon, radyasyon vb.),
• Mikrobiyal kontaminasyon (bakteri, mantar, parazit vb.),
• Hasat sonrası işlemler; İyi Laboratuvar Uygulamaları (Good Laboratory Practices) ve İyi Üretim Uygulamaları (GMP= Good Manufacturing Practice) kural ve standartlarına dikkat edilmemesi,
• Bitkisel ilaçların üretim yöntemindeki farklılıklar (Ekstraksiyon yöntemleri, kullanılan çözücü, ısı vb.),
• Tağşiş ve hileli ürün hazırlanması ve sunulması,
• Son üründe ilaç etkileşimleri ve diğer yan etkiler hakkında yeterli bilgi verilmemesi,
• Son üründe farmakokinetik, farmakodinamik özellikleri ile ilgili bilgilerin yeterli olmaması.

Doğru cevap E şıkkıdır.

Bitkisel kalite ile bitkisel etkinlik doğrudan ilişkilidir. Bitkisel ilaçlarda etkinliği etkileyen faktörler;
• Kullanan kişinin durumu (genetiği, yaş ve cinsiyet, herhangi bir metabolik ya da fizyolojik işlev bozukluğu ya da yetersizliği, kişisel hassasiyetler),
• Uzun süreli ve yüksek dozda kullanım,
• Ürün içerisindeki etken madde miktarı,
• Etken maddeye karşı olan tepki,
• Bitkisel ürünün uygulanma şekli olarak sıralanabilir.

Doğru cevap B şıkkıdır.

Hamilelikte yaşanan sabah bulantılarının önlenmesinde zencefil kullanımı oldukça yaygındır. Uygun dozlarda kullanıldığı takdirde zencefilin etkinliği ve güvenliği bilimsel çalışmalarla gösterilmiştir. Ancak 1 gramın üzerinde kullanılması rahim hareketlerinin artmasına, dolayısıyla düşük riskine yol açabileceği bildirilmektedir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Günümüzde kimyasal ya da biyoteknolojik yollarla sentezlenmelerine rağmen birçok ilaç ilk bulundukları yıllarda doğal kaynaklardan elde edilmekteydi. Asetil salisilik asit ve atropin bitkisel kaynaklı, insülin hayvansal kaynaklı, penisilin mikroorganizma kaynaklı, demir ise mineral kaynaklı ilaçlara örnek verilebilir.

Farmakope, ilaçların ve ilaç etken maddelerinin canlıların hastalıklardan korunması ve hastalıkların teşhis ve tedavisinde kullanılabilmesi için taşıması gereken özelliklerin yer aldığı resmi nitelik taşıyan kaynaklardır. Farmakopeler her ülkenin bilim uzmanlarınca hazırlanmakta ve belirli zaman aralıklarında güncellenmektedir.