TEMEL İLAÇ BİLGİSİ VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI

En sık karşılaşılan AOİK’e şu örnekler verilebilir:
• Reçeteli ya da reçetesiz satılan ilaçlar ile kişilerin kendi kendilerini uygunsuz tedavi
etmeleri,
• Gereksiz yere fazla ilaç yazılması (polifarmasi),
• Hastalıkla ilişkili olmayan ilaçların kullanımı,
• Antibiyotiklerin uygunsuz kullanılması,
• Uygun olmayan ilaç formülasyonlarının tercih edilmesi,
• Klinik kılavuzlara uygun olmayan reçete yazımı,
• Hastaların tedavileri ve ilaçları konusunda yeterince bilgilendirilmemesi,
• Sağlık personeli tarafından gerçekleştirilen ilaç uygulama hataları,
• Sağlık kurumlarının alt yapı yetersizlikleri,
• Gereksiz ve uygunsuz vitamin kullanımı,
• Bilinçsiz gıda takviyesi ve bitkisel ürünlerin kullanımı,
• Pahalı ilaçların tercih edilmesi,
• İlaç-ilaç etkileşimlerinin ve besin-ilaç etkileşimlerinin ihmal edilmesi gibi.

DSÖ, 1977 yılında Temel İlaç Listesi’nin oluşturulması ile esas adımı atmış ve 1985 yılında
Nairobi’de düzenlenen “AİK Uzmanları Konferansı”nda AİK’i tanımlamıştır. Bu tanıma
göre AİK hastaların ilaçları klinik ihtiyaçlarına uygun şekilde, bireysel gereksinimlerini
karşılayacak dozlarda, yeterli sürede, hastaya ve topluma en düşük maliyetle almalarıdır.

İlacın üretiminden imha edilmesine kadar olan bütün süreçler ve bunları ilgilendiren
AİK ilkeleri beş ana başlık altında incelenebilir:
1. İlacın reçete edilmeden önceki süreci,
2. Hastalıkların tanısı ve tedavi düzenleme süreci,
3. İlacın tedarik edilme süreci,
4. İlacın uygulanma/kullanılma süreci,
5. İlaç atığı ve imha edilme süreci.

Hastalıkların tanısı ve tedavi düzenleme süreci birincil derecede hekimin yetki ve sorumluluğundadır.
Hekim bu kapsamda,
• Hastalıkların tanısını koyar.
• Tedavi amaçlarını belirler.
• Tedavi seçeneklerini gözden geçirip uygun tedavileri belirler.
• İlaç tedavisi uygulanacak ise uygun ilaçları seçer.

• İlaçları uygun şekilde reçete eder.
• Hastaları tüm bu süreçlerde doğru ve anlaşılır biçimde bilgilendirir.
• Tedavilerin başarısını değerlendirmek için hastaları takip eder.

Eczacının temel görevleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir:
• Eczacı, eczanesine gelen hastalara ilaçları temin etmelidir (stokta bulunan ilaçlarla
ya da depolarla iletişime geçerek).
• Eczacı, eczaneye uygun şartlarda nakledilen ilaçların uygun şekilde saklanmasını
sağlamalıdır.
• İlaçları hazırlama ve hastaya sunma, eczacının sorumluluğundadır.
• Eczacı, hekim tarafından reçete edilen ilaçlar konusunda hastayı bilgilendirir
ve eğitir. Eczacı, ilaç ile ilgili tüm bilgileri hastanın anlayabileceği dilde, açık ve
net olarak aktarmalıdır. Bu bilgilendirme hastanın tedaviye uyuncunu artıran en
önemli faktördür. Aşağıda eczacının hastaya ilaç hakkında bilgilendirme yaparken
dikkat etmesi gereken hususlar sıralanmıştır:
• Hastaya ilaç danışmanlığı yapan eczacı, reçetesiz satılabilen ilaçları önerebilir
ve satabilir. Diğer yandan, eczacı reçetelenmesi zorunlu ilaçları reçetesiz satmamalıdır.
• Eczacı, kronik hastalığı (diyabet, hipertansiyon gibi) bulunan hastalarda, hastayı
ve hastanın ilaç kullanımını takip etmelidir.

AİK ilkeleri doğrultusunda hastaların yeterli eğitilmemesi ve bilgilendirilmemesi sonucunda
ortaya çıkan bazı yanlış uygulama örnekleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir:
• İlaçların bol su yerine meyve suyu gibi başka içeceklerle alınması,
• İlaçların kullanım şekli ile ilgili hatalar (Tabletlerin kırılarak, ezilerek ya da çiğnenerek
yutulması, kapsüllerin açılarak içilmesi, efervesan tabletlerin yanlış kullanılması,
inhalerlerin yanlış kullanılması gibi),
• İlaçların önerilenden daha kısa ya da daha uzun süre kullanılması,
• İlaçların önerilenden farklı dozda/miktarda kullanılması (ilaç kutusunun içindeki
ölçü kaşığı yerine evlerde kullanılan kaşıklar ile ilaç uygulanması gibi),
• İlaçların önerilenden farklı zamanlarda ya da yanlış zaman aralıkları ile kullanılması
(8 saatte bir alınması gereken antibiyotiğin günde 3 kez yemeklerle alınması
ya da 12 saatte bir kullanılması, diüretiklerin gece yatarken alınması, tok alınması
gereken ilaçların aç karnına alınması gibi),
• İlaçların uygulama yolu ile ilgili hatalar (supozituvarların ağızdan alınması, süspansiyonu
hazırlanacak olan antibiyotiğin tozunun doğrudan ağızdan alınması;
hazırlanmış süspansiyonun çalkalanmadan kullanılması, ilaçların alüminyum folyodan
çıkarılmadan kullanılması gibi),
• İlaçların gereksiz kullanımı (grip tedavisinde antibakteriyel ilaç kullanılması gibi),
• İlaçların uygun olmayan şartlarda saklanması (insülin preparatlarının yanlış saklanması
gibi),
• Yetişkinlerin kullandığı ilaçların çocuklara verilmesi,
• Başka insanlara reçete edilen ilaçların tavsiye üzerine kullanılması,
• Kullanım süresi dolmuş/bozulmuş ilaçların kullanılması,
• İlaç-ilaç, ilaç-bitkisel ürün, ilaç-gıda etkileşimlerine dikkat edilmemesi,
• Birden fazla ilacın aynı anda alınması,
• Yanlış ilaç kullanılması.

Serbest eczacıların en sık karşılaştıkları sorunlar dört ana başlık altında toplanabilir:
• Reçeteyle ilgili sorunlar,
• Hasta ile ilgili sorunlar,
• Hekimle ilgili sorunlar,
• Eczacıyla ilgili sorunlar

Toplumun ilaç kullanma davranışını etkileyen çeşitli faktörler vardır. Bunlar şu şekilde
listelenebilir:
• Sağlıkla, tedavilerle ve ilaçla ilgili bilgi kaynakları ve niteliği
• Mevcut sağlık sistemi ve düzenleyici sistemler
• Sağlık personelinin bilgi, tutum ve davranışı
• İlacın maliyeti
• Kültürel faktörler
• Toplumdaki inanışlar
• Hasta ve sağlık personeli arasındaki iletişim
• Hasta destek sistemlerinin varlığı ve erişilebilirliği
• Halk eğitiminin niteliği
• Ticari promosyon
• Sağlık okuryazarlığı

Hemşireler, mesleki olarak taşıdıkları sorumlulukları bilmeli ve gereğini yapmalıdırlar.
AOİK’e yol açmamak için hemşirelerin üzerine düşen sorumluluklar şu şekilde
sıralanabilir:
• Hemşire hastaya ilaç uygulamadan önce, ilacın hekim tarafından isteminin yapıldığından
emin olmalıdır. Reçete edilmeyen bir ilacı uyguladığında mesleki ve yasal
sorunlar ile karşı karşıya kalacağının farkında olmalı ve bu tür uygulamalardan
kaçınmalıdır

• Güvenli bir uygulama için istemin yazılı alınması, hasta dosyasına kaydedilmesi ve
hekim tarafından imzalanması gerekmektedir. Elektronik istemlerin kullanıldığı
hastanelerde bu süreçte özel yazılımlar kullanılmaktadır.
• Hemşirenin, istem alma ve bir reçetede bulunması gereken temel bilgiler konusunda
bilgi sahibi olması gereklidir.
• Hastanın adı, ilacın adı, dozu, uygulama yolu ve zamanı, istemin verildiği ve sonlanacağı
zaman ve süreler, tam olarak hemşireden ne istendiği gibi noktalar hemşire
tarafından kontrol edilmelidir.
• Hemşire istemde eksik bilgi, okunaksız yazı veya kısaltmaları anlamama gibi bir
sorunla karşılaşırsa, mutlaka hekimle irtibata geçmelidir.
• Hemşire, istemde kullanılabilecek kısaltmaları doğru bilmelidir.
• Hemşire, benzer görünüme ya da benzer okunuşa sahip ilaçların istemi sırasında
daha dikkatli olmalıdır.
• Hemşirenin ilaç ile ilgili konulardan haberdar olması ve bilgilerini güncellemesi beklenir.
• Sadece acil durumlarda kullanılan sözlü istemler, istemi alan kişi tarafından hekim
istem formuna kayıt edilmelidir.
• Sözlü isteme ilacın adı, dozu, kullanım şekli, verilme zamanı ve süresi, istemi yapan
hekimin adı, istemin alındığı saat ve istemi alan kişinin adı yazılmalı ve sözlü
istemin doğruluğu hekime onaylatılmalıdır. Ayrıca hekim sözlü istemi, en geç 24
saat içerisinde yazılı hale getirmelidir.
• Tüm istem alma süreçleri için kurumsal talimatlar hazırlanmalı ve sağlık personeli
bu konuda bilgilendirilmelidir.
• Reçete yazma/istem yapma yetkisine sahip olan kişiler, acil durumlarda istem yapma
yetkisi olan kişiler, özel ilaçların isteminde izlenilmesi gereken yollar ve ilgili
mevzuat, protokoller ve kurumsal talimatlar, sağlık kuruluşu tarafından önceden
belirlenmeli ve sağlık personeli bilgilendirilmelidir

Tüm etkileşmeleri bilmek mümkün değildir. Fakat ilaç etkileşimleri konusunda önlem
almak mümkündür. Bu amaçla uygulanması gereken akılcı yaklaşımlara aşağıdaki örnekler
verilebilir:
• Etkileşme riski düşük, en güvenli ilaçlar tercih edilmelidir.
• Tedavide kullanılan gereksiz ilaçlar, tedaviden çıkartılmalıdır.
• Tedaviye yeni eklenen ilaçlar, düşük dozla başlanmalı ve doz yavaş yavaş artırılmalıdır.
• Çoklu ilaç kullanımı ya da ilaç ve diğer madde kullanımı sırasında ilaç toksisitesi
veya etkisizlik görülürse “ilaç etkileşmesi” değerlendirilmelidir.
• Sık reçete edilen kişisel ilaçların olası etkileşimlerine ait bir liste oluşturulmalıdır.
• Hekimler, hasta ile her karşılaşmalarında hastaların aldığı tüm ilaçları, ilaç dışı
ürünleri ve yaşam tarzı değişikliklerini sorgulanmalıdır.
• İlaç etkileşmesine neden olabilecek, hastadan veya ilaçtan kaynaklanan nedenler
dikkate alınmalıdır.
• Geriatrik hastalarda, eliminasyon organı bozukluğu olanlarda, terapötik penceresi
dar ilaç kullananlarda ya da polifarmasi gibi durumlarda ilaç etkileşimleri riskinin
artacağı unutulmamalıdır.
• Hastalar, kendilerine reçete edilen ilaçlar konusunda ayrıntılı şekilde bilgilendirilmelidir.
Beklenmedik bir bulgu oluştuğunda ya da yeni bir ilaç veya bitkisel ürün
kullanımı söz konusu olduğunda, bu durumu hekimlerine aktarmaları gerektiği
hastalara hatırlatılmalıdır.
• Birden fazla hekim kontrolünde olan hastaların, ilaçlarını aynı eczaneden almaları,
hekimin bilgisi dışında olan potansiyel bir etkileşmenin eczacı tarafından yakalanabilmesine
olanak sağlar.
• Etkileşme potansiyeli yüksek bir ilaçla tedavi yapılırken, mümkünse terapötik ilaç
izlemi yapılmalıdır.