TEMEL İLAÇ BİLGİSİ VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI

Sağlık kurumlarının tam teşekküllü olmaması farklı sağlık sorunlarına neden olabilir. Ancak akılcı olmayan ilaç kullanımını doğrudan etkisi yoktur. A, C, D ve E seçenekleri akılcı olmayan ilaç kullanımına ilişkin seçeneklerdir.

İlaç etkileşimleri, ilaçlar arasında meydana gelebildiği gibi ilaçlarla birlikte alınan gıda, sigara, alkol, bitkisel ürünler, vitamin, gıda takviyeleri ile de olabilir. Hastalar genellikle hekimi bu ürünlerin kullanımına yönelik bilgilendirmemektedir. Bu nedenle hastaların bu açılardan ayrıntılı şekilde sorgulanması, bilgilendirilmesi ve doğru yönlendirilmesi son derece önemlidir.

İlaçlara kolay erişim akılcı olmayan ilaç kullanımının sonucu değil nedeni olabilir. A, B, C ve E seçenekleri akılcı olmayan ilaç kullanımının sonuçlarıdır.

Hastaların pahalı ilaç kullanmaları akılcı olmayan ilaç kullanımına bir örnektir.

İlacın reçete edilmeden önceki süreci ilaçların geliştirilmesinden, eczanede hastaya verilmesine kadar geliştirilmesini, ruhsat alma aşamalarını, üretimlerini, pazarlanmalarını, dağıtımlarını ve depolanmalarını kapsamaktadır. Hastalığın teşhisini koyan ve tedavi protokolünü oluşturan, hekimlerin önemli rol oynadığı hastalıkların tanısı ve tedavi düzenleme sürecinden sonra, ilacın tedarik edilme süreci gündeme gelmektedir. İlacın tedarik edilme sürecinde daha çok eczacılar rol oynamaktadır.  Satış, tedarikten sonraki süreci, atık ve imha da kalan ilaçlar için söz konusudur.

DSÖ ve Uluslararası Eczacılık Federasyonu (UEF), sağlık personelinin istenmeyen ve beklenmeyen tüm karşıt etkileri gözlemlemesi ve bildirmesi gerektiğinin altını çizmektedir. Türkiye Farmakovijilans Merkezi (TÜFAM) ülkemizde karşıt etkilerin toplandığı, incelendiği ve değerlendirildiği merkezdir. Eczacıların, hastalarının takibi aşamasında karşılaştıkları karşıt etkileri TÜFAM’a doğru ve eksiksiz olarak bildirmesi, farmakovijilans çalışmalarının doğruluğu ve devamlılığı açısından oldukça önemlidir.

A, C ve E seçenekleri hemşirelerin reçete/istem ve uygulama sürecine ilişkin görevleridir. B seçeneği ise ayakta tedavi gören hastaların AİK kapsamındaki sorumluluklarından biridir. D seçeneği ise hemşirelerin ilaçların depolanması ve hazırlanmasına ilişkin görevlerinden biridir.

İlaç etkileşimleri, bir ya da daha fazla ilacın/ilaç dısı ürünün birlikte kullanımı sonucu, ilaçların etkinliğinde ya da güvenliğinde ortaya çıkabilen değişklikler olarak tanımlanmaktadır. A, B, D ve E Akılcı ilaç kullanımın tanımlandığı çeşitli süreçlerdir.

Eczacılık Fakülteleri arasında AİK eğitimine ilk olarak Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmakoloji Anabilim Dalı’nda başlanmıştır. 2003 yılında, Prof. Dr. Meral Keyer Uysal’ın önerisiyle “Akılcı İlaç Kullanımı” dersi müfredata eklenmiş ve seçmeli ders olarak açılmıştır.

Akılcı tedavide eniyileme analizi açısından etkililik, güvenl ölçütünün ilik, maliyet ve etkililik olmak üzere dört temel ölçüt kullanılır. Erişim kolaylığı, uygunluk ölçütü içinde yer alan kriterlerden biridir. Yukarıdaki tanım etkililik ölçütünü kapsar.

“Polifarmasi”: Gereksiz yere fazla ilaç yazılması.

DSÖ, 1977 yılında Temel İlaç Listesi’nin oluşturulması ile esas adımı atmış ve 1985 yılında Nairobi’de düzenlenen “AİK Uzmanları Konferansı”nda AİK’i tanımlamıştır. Bu tanıma göre AİK hastaların ilaçları klinik ihtiyaçlarına uygun şekilde, bireysel gereksinimlerini karşılayacak dozlarda, yeterli sürede, hastaya ve topluma en düşük maliyetle almalarıdır. Doğru cevap A şıkkıdır. Diğer tarihler: 1986 yılında 39. Dünya Sağlık Meclisi tarafından AİK uzmanlarının bir yıl önce hazırladıkları “Gözden Geçirilmiş İlaç Stratejisi” kabul edilmiş ve ülkeler “Ulusal Tıbbi İlaç Politikasını” uygulamaya çağırılmıştır. 1999 yılında kurulan Klinik Farmakoloji Çalışma Grubu, AİK’e yönelik eğitim ve alt yapı faaliyetlerini desteklemiş ve 2000 yılından itibaren 8 adet “Rasyonel Farmakoterapi Sempozyumu” gerçekleştirmiştir. 2002-2003 yılları arasında SB tarafından hekimlere yönelik “Akılcı Farmakoterapi Eğitimleri” düzenlenmiştir. Ayrıca çeşitli kuruluşlar tarafından AİK ile ilgili eğitimler düzenlenmiştir.  2002 yılında “Birinci Basamağa Yönelik Tanı ve Tedavi Rehberi” basılmış ve 2003 yılında revize edilmiştir.  DSÖ ve SB iş birliği ile 2002 ve 2006 yıllarında farmakoekonomi eğitimleri düzenlenmiştir. 2007 yılında toplanan 60. Dünya Sağlık Meclisi Toplantısı sonrasında DSÖ, AİK ilerleme raporunu düzenlemiştir. Bu raporda, AOİK ve AOİK’in olumsuz sonuçlarının bü- yük olasılıkla artacağı, özellikle gelişmekte olan ülkelerde ilaç kullanımının özel sektörde, kamuya oranla daha kötü bir durumda olduğu ve tüm dünyada sağlık hizmeti sağlama konusunda özel sektörün daha fazla ön plana çıkmaya başladığı vurgulanmıştır.

AİK ilacın üretiminden imha edilmesine kadar olan bütün süreçlerde en doğru şekilde üretilmesini, dağıtılmasını, depolanmasını, reçete edilmesini, satılmasını, kullanılmasını ve imha edilmesini kapsamaktadır. Yani ilacın üretiminden imhasına kadar olan süreçte yer alan bütün kişiler, kurum ve kuruluşlar AİK konusunda paydaştır. İlacın üretiminden imha edilmesine kadar olan bütün süreçler ve bunları ilgilendiren AİK ilkeleri beş ana başlık altında incelenebilir:
1. İlacın reçete edilmeden önceki süreci,
2. Hastalıkların tanısı ve tedavi düzenleme süreci,
3. İlacın tedarik edilme süreci,
4. İlacın uygulanma/kullanılma süreci,
5. İlaç atığı ve imha edilme süreci.

Hastalıkların tanısı ve tedavi düzenleme süreci birincil olarak hekimin yetki ve sorumluluğundadır. Diğer yandan hekimin bu süreçte hasta/hasta yakını, diğer hekimler, eczacılar, hemşireler, diğer sağlık çalışanları ve ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği içerisinde olması tedavi başarısı açısından oldukça önemlidir.

Hastaların eczacı tarafından bilgilendirilmesi için DSÖ tarafından basamaklı bir yaklaşım önerilmiştir (Tablo 6.2). Bu yaklaşım eczacılara yol göstermesi açısından oldukça önemlidir.

Türkiye’de ilaçların imhasına yönelik çeşitli sorunlar yaşanmaktadır. Ülkemizde hastalar miadı geçen ya da tedavilerinden geride kalan ilaçların imhası konusunda sıkıntılar yaşamaktadırlar. Ayrıca ilaç atıklarının toplanması, atık birimlerine ulaştırılması, depolanması, imha merkezlerinin sayısı, atıkların imha merkezlerine sevk edilmesi gibi diğer konularda da sorunlar vardır. Türkiye’de Çevre ve Şehircilik Bakanlığı denetiminde “Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği” ve “Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği” ile tıbbi atıkların yönetimi süreci düzenlenmiştir. Sağlık kuruluşlarının, kalite standartları gereği ilgili mevzuata uygun düzenlemeler yapması gerekmektedir.

Çözüm: İlaç uygulama basamağında, doğru hasta, doğru ilaç, doğru farmasötik form, doğru doz, doğru zaman, doğru yol, doğru kayıt ve doğru yanıttan oluşan “8 doğru ilkesi”ne uygun hareket edilmelidir. D şıkkında yer alan “doğru tedavi” ifadesi 8 doğru ilkesinden biri değildir.

İlacın uygulanma sürecinde hemşirenin AİK ilkeleri kapsamında dikkat etmesi gereken hususlar 4 başlık altında incelenebilir:
1. Reçete/istem alma sürecinde AİK
2. İlaçları muhafaza etme ve hazırlama sürecinde AİK
3. İlaçları uygulama sürecinde AİK
4. Kayıt ve izlem sürecinde AİK.

Tedavi düzenleme süreci: Hekim, düzenleyeceği tedavinin amaçlarını belirlemeli ve hasta için en uygun olan tedaviyi seçmelidir. Hastalıklar, ilaç ile ya da ilaç dışı yöntemlerle tedavi edilebilmektedir. Teşhis edilen hastalığa yönelik uygun ilaçların seçimi, en önemli aşamalardan biridir. Hekim, uygun ilaçların seçimini hasta başında kısıtlı zaman diliminde yapmamalıdır. Hekimin tedavi/ilaç seçiminde AİK ilkeleri doğrultusunda, kanıta dayalı tıp yaklaşımından yararlanarak, kendi bilgi ve tecrübesini kullanarak hareket etmesi oldukça önemlidir. Hekim, bu kapsamda önceden sık karşılaşılan hastalıklara yönelik kişisel tedavi (K-tedavi) ve kişisel ilaç (K-ilaç) listeleri oluşturmalıdır. K-tedavi ve K-ilaç seçimi aşamalarında, akılcı tedavide eniyileme analizi (ATEA)’dan yararlanılır. ATEA sonucunda alternatifler arasından ilgili hastalıkta kullanılabilecek en iyi ilaçlar belirlenir ve alternatifler sıraya koyulur. Seçim işleminde 4 temel ölçüt kullanılır: 1. Etkililik 2. Güvenlilik 3. Uygunluk 4. Maliyet

İlaçlar arasındaki etkileşimler farmasötik etkileşimler, farmakokinetik etkileşimler ve farmakodinamik etkileşimler olarak sınıflandırılırlar.