TEMEL İLAÇ BİLGİSİ VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI

İlaçların sınıflandırılması kimyasal yapıları, etki yöreleri, hazırlanış şekilleri, kullanım amaçları ve elde edildikleri kaynaklara göre farklılaşmaktadır. Depresif bozuklukların tedavisinde kullanılan ilaçların antidepresan ilaçlar, ağrı kesmek için kullanılan ilaçların ise analjezikler olarak sınıflandırılması kullanım amaçlarına göre yapılan bir sınıflamadır.

Katı farmasötik şekiller arasında toz, paket, kaşe, pilül, tablet, kapsül, supozituar; sıvı farmasötik şekiller arasında solüsyon, süspansiyon, emülsiyon, şurup, posyon, tentür, eliksir, infüzyon ve dekoksiyon, ekstre enema, sprey; yarıikatı farmasötik şekiller arasında ise merhem, krem, yakı yer almaktadır.

Epidermal uygulama, lezyon içine uygulama, bukkal uygulama ve dış kulak uygulamasında amaç ilacın etkisini sadece uygulandığı bölgede göstermesi olduğu için lokal uygulamalardır. İlaçların damar ya da doku içine, steril bir enjektör yardımıyla uygulanmasına ise parenteral uygulama adı verilir ve sistematik uygulama kapsamında yer alır.

İlacın, bölgesel etki elde etmek amacıyla doğrudan vücut yüzeyine ya da enjektör iğnesi ile ulaşılabilecek derinlikte bir alana uygulanmasına lokal uygulama adı verilir. Yanığın tedavisi için sorunlu bölgeye merhem uygulanması ilacın sadece uygulandığı bölgeye etki etmesi amaçlandığı için lokal bir uygulamadır.

Organizmanın ilaca ne yaptığı farmakok­inet­iği­n, konusudur. Eliminasyon ilacın sistemik dolaşıma katılmadan yani vena cava inferior’a ulaşmadan önce önemli ölçüde elimine edilmesi demektir. Albümin ilaçların önemli bir kısmının, özellikle asidik ilaçların yüksek oranda bağlandığı bir plazma proteinidir. Vücuda alınan ilaçların, vücutta bulunan enzimler tarafından, kimyasal değişikliklere uğratılmasına biyotransformasyon (metabolizma) adı verilir Absorbsiyon ise ilaçların uygulandıkları yerden kan dolaşımına geçmeleri olayıdır.

İlaçların damar ya da doku içine, steril bir enjektör yardımıyla uygulanmasına parenteral uygulama adı verilir. İlaçlar parenteral yollar ile uygulandıklarında, genellikle tam olarak absorbe edilirler.

İlaçlar, vücutta eksik olan endojen maddelerin yerini alarak etki gösterebilirler. Örneğin, tip I diyabet hastalarının yaşamlarına devam edebilmeleri için dışarıdan düzenli olarak insülin hormonu almaları gerekir.

Hastalığa neden olan süreçler üzerinde bilimsel olarak açıklanabilen herhangi bir etkinliği olmayan bir maddenin, ilaç niyetiyle kullanan hastalarda gösterdiği iyileştirici etkiye plasebo etki adı verilir. Kontrol grubuna verilen madde katılımcılar tarafından ilaç niyetiyle kullanılmış ve bu madde uygulama sonrasında iyileşme etkisi göstermiştir.

İlaçlar en çok “hastalıkların tedavisi” için kullanılırlar. Bedensel ya da ruhsal sağlığı bozulmuş olan hasta bireyi yeniden sağlığına kavuşturmak amacı ile yapılan her türlü tıbbi işleme “tedavi” ya da “sağaltım” adı verilir.

Tedavinin özelleşmiş şekline “terapi” denir. Örneğin, çeşitli etkenlere bağlı olarak ortaya çıkan hareket bozukluklarının ve ağrının fiziksel yöntemler ile tedavisine “fizyoterapi”, radyasyon kullanılarak yapılan tedaviye “radyoterapi”, kafaya yerleştirilen elektrodlar ile elektriksel akım kullanılarak yapılan tedaviye “elektrokonvülsif terapi” ve özel psikolojik yöntem ve teknikler kullanılarak yapılan tedaviye de “psikoterapi” adı verilir. Tedavinin ilaç ile yapılan şekli ise “farmakoterapi” adını alır. Daha da özelleştirdiğimizde, örneğin kemoterapötik ilaçlar ile yapılan tedavi “kemoterapi” diye adlandırılırken bitkiler ya da doğal ürünler kullanılarak yapılan tedaviye “fitoterapi” adı verilir.

İlaçlar, hazırlanış şekillerine göre ofisinal ilaç, majistral ilaç ve müstahzar ilaç olmak üzere üç sınıfa ayrılırlar.

İlaçlar katı, sıvı ya da yarı-katı, ve diğer gibi dört temel farmasötik şekillere sahip olabilirler

Katı Farmasötik ilaç şekilleri toz, paket, kaşe, pilül, tablet, kapsül, supozituar'lardan oluşur.

Cilde uygulanan süspansiyon ya da emülsiyon biçimindeki preparatlara losyon adı verilir.

Nebülizör, sıvı formdaki inhalasyon çözeltilerinin buhar hâline getirilmesini ve hastanın solunum yollarına uygulanmasını sağlar. Buharlaşan ilaç, hastaya maske veya ağızlık kullanılarak uygulanır.

İlaçlar sistemik etki elde etmek üzere enteral, parenteral, transdermal yollar ile ya da inhalasyon yolu ile uygulanırlar.

Oral uygulamayı takiben, bazı ilaçların absorbsiyonlarını azaltabilen ve sistemik biyoyararlanımlarını önemli ölçüde düşürebilen bir olay da “ilk geçişte eliminasyon”dur. Presistemik eliminasyon olarak da adlandırılan bu olay, adından da anlaşıldığı üzere, ilacın sistemik dolaşıma katılmadan yani vena cava inferior’a ulaşmadan önce önemli ölçüde elimine edilmesi demektir.

Vücuda uygulanan bir ilacın farmakolojik etkisini gösterebilmesi için etki yerinde belirli bir konsantrasyon düzeyine ulaşması gerekir.  İlacın, doza bağlı olan toksik etkileri ortaya çıkmadan, tedavide kullanılabileceği bu güvenli konsantrasyon aralığına, terapötik pencere (güven aralığı) adı verilir.

Tedavinin özelleşmiş şekline ise “terapi” denir. Örneğin, çeşitli etkenlere bağlı olarak ortaya çıkan hareket bozukluklarının ve ağrının fiziksel yöntemler ile tedavisine “fizyoterapi”, radyasyon kullanılarak yapılan tedaviye “radyoterapi”, adı verilir. Tedavinin ilaç ile yapılan şekli ise “farmakoterapi” adını alır. Daha da özelleştirdiğimizde, örneğin kemoterapötik ilaçlar ile yapılan tedavi “kemoterapi” diye adlandırılırken bitkiler ya da doğal ürünler kullanılarak yapılan tedaviye “fitoterapi” adı verilir.

Bazı hastalar için en etkin tedavi yöntemi “cerrahi tedavi” olabilir. Örneğin, kanser hastalığı ile ilişkili olarak cerrahi tedavi, kansere dönüşme olasılığı yüksek olan dokuların çıkartılması ile kanseri önlemek (profilaktik cerrahi), kanserin tanısını koymak ve vücudun diğer bölgelerine yayılımını belirlemek (diyagnostik cerrahi), dokuda yer alan tüm kanser hücrelerini vücuttan uzaklaştırmak (kuratif cerrahi), hastanın şikayetlerini azaltmak (palyatif cerrahi), diğer tedavi yaklaşımlarına destek sağlamak (suportif cerrahi), gibi pek çok nedenle uygulanabilir.