TEMEL İLAÇ BİLGİSİ VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI

Roma-Bizans döneminde bitkisel droglarla ilgilenen ve bunlardan ilaç ve kozmetik ürünleri tertip eden aşağıdaki meslek gruplarından Rhizomatos (çoğul: Rhizomatoi), özellikle yerli drogları toplayıp satan esnaftı.

Buharalı hekim İbn-i Sina (980-1037), “Kitabü’ş-Şifa” ve “El-Kânûn fi’t Tıb” adlı eserleri yazmıştır.

Dönemin ünlü hekimlerinden Paracelsus  (1493-1541), inorganik bileşikleri dâhilen kullanarak kimyasal tedaviye ve dolayısıyla Farmasötik Kimya bilim dalının ortaya çıkmasına öncülük etmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde ilaç etkin maddelerinin temin edilmesi ve bunlardan halk için bazı ilaçların hazırlanması Aktar (Attar) adı verilen esnaf grubu tarafından yapılıyordu.

Hükümet 14.05.1928 tarih ve 1262 sayılı “İspençiyari ve Tıbbi Müstahzarlar Kanunu” ile Türkiye’de kullanılan tıbbi müstahzarları kontrol ederek gerekli ilaçlara ruhsat vermiş ve ruhsat verilmeyen ilaçların ülkeye girmesini, yapılmasını ve satılmasını yasaklamıştır.

İlaçlar ile ilgili en eski yazılı bilgiler milattan 3000 yıl kadar önce yazılmış olan Sümer tabletlerinde bulunmaktadır. Bunu takiben, Mısır papirüslerinde, Çin, Hint, Arap ve Iran yazmalarında ilaç ile ilgili bilgilere rastlanmıştır.

Hititler, M.Ö. 2000 yıllarında Orta Anadolu’da kurulan bir uygarlıktır. Bu uygarlık dönemine ait, tıp ve ilaçlar ile ilgili bilgiler, Hattusas’ta (Bogazköy) kazılar sonucu bulunan tabletlere dayanmaktadır. Hititler hastalığı Tanrıların insanları cezalandırması olarak kabul etmeleri nedeniyle tedavide ilaçları büyü ile birlikte kullanmışlardır. Hitilerde, ilaçların çoğunu waşşi adı verilen bitkisel droglar oluşturmaktadır. Tabletlerde, bitkisel drogların bir arada kullanıldığı reçetelere de rastlanmaktadır.

Drog, doğal maddelerden elde edilen ve tedavi amacıyla kullanılan ilaç hammaddesidir. Waşşi, Hititçe bitkisel drog anlamına gelmektedir. Diüretik idrar arttırıcı; Antidot ise panzehirdir. Kabızlık veya sindirim kanalında meydana gelen zehirlenme durumlarında ishal oluşturmak için hazırlanan ilaç ve maddelerin ortak adı müshildir ve Hekimliğin babası olarak kabul edilen Grek hekim Hippokrates tarafından da kullanılmıştır.

Grek hekim D­ioskor­ides (20-79), özellikle tıbbi bitkiler ile ilgilenmiştir. Grekçe olarak yazdığı “Peri Hyles İatrikes” (İlaçlar bilgisi) adlı eseri, Arapçaya “Kitab-al Hasayis”, Latinceye ise “Materia Medica” ismiyle çevrilmiştir. Bu eser, 1500 yıl kadar tedavi alanında ana kaynak olarak kullanılmıştır. Bu eser beş kitaptan oluşmaktadır.

Ortaçağ Avrupa’sında bitkileri toplayıp kurutan, drogları hazırlayıp satışa sunan esnaf grubu “Rhizotome” veya “Herbarii” diye bilinmektedir. Bu grup Osmanlı İmparatorluğu döneminde “Kökçü” olarak bilinen esnaf grubunun karşılığıdır. “Pigmentarii” veya “Seplasiarii” diye bilinen esnaf grubu ise kendi ülkelerinde elde edilen drogların yanında, dış ülkelerden temin edilen drog ve baharatı da dükkânlarında satıyorlardı. Bu esnaf grubu Osmanlı İmparatorluğu döneminde “Aktar” olarak bilinen grubun karşılığıdır. Roma İmparatorluğu döneminde, ilkel maddelerden ilaç hazırlayıp hastalara veren “Pharmacopoles” diye bilinen esnaf grubu bulunmaktadır. Hekimlerin sadece hastalıkların teşhisi ve tedavisi işini üstlenmeleri ile ilaç hazırlama işini bırakmalarından sonra 13. Yüzyılda Avrupa’da ortaya çıkan “Apothicaire” diye bilinen esnaf grubu ise, ilaç yapımında kullanılan drogları satmalarının yanısıra reçetelere göre ilaç formüllerini de hazırlıyordu.

Roma-Bizans döneminde Speciarius yemeklere lezzet vermek için kullanılan maddeleri satan (Baharatçı); Herbarius otsu bitkileri toplayıp satan; Pharmakopoeos ilaçları hazırlayan (Eczacı); Unguentarius merhemleri hazırlayıp satan ve Pigmentarius ise renkli kozmetik ürünler, bitki usareleri ve merhemler hazırlayan ve satan kişi anlamına gelmektedir.

Buharalı hekim Ibn-­ S­ina“El-Kânûn fi’t Tıb” adlı eseri yazmıştır. Birûni “Kitâb al-Saydala fi Al-Tıb” adlı Tıp müfredatı ile ilgili kitabı yazmıştır. Arap hekimi Ibn Baytar, “Kitâb al-Cami al-Müfrredat al-Adviye vel-Agdiye” adlı tedavi kitabını (Baytarname) yazmıştır. Iranlı bilgin Dineveri ise “Kitâb el-Nebat” olarak bilinen botanik ansiklopedisini yazmıştır. Bu kitapta, bitkilerin sınıflandırılması, morfolojik özellikleri, yetişme şartları, yarar ve zararları anlatılmaktadır. Kitap, bir sözlük bölümü ile bitmektedir. Dineveri’nin “Kitab al-Bâh” adlı tıp kitabında ise afrodizyak maddelerden bahsedilmiştir.

15. yüzyılda Rönesans hareketinin başlaması, tıp ve eczacılık alanlarında önemli değişikliklere neden olmuştur. Bu dönemde, birçok yeni bitkisel veya sentetik madde keşfedilmiş ve bu maddeler hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır. Bu dönemde; yalnız eczacılık sertifikası olanların eczane açabileceği, ilacın yalnız eczacı tarafından yapılabileceği, eczane işletmesinin yalnız eczacıya ait olduğu, hastanelerin yalnız hastanede yatan hastalara ilaç verecek eczaneler açabileceği gibi, günümüzde halen geçerli olan ilkeler kabul edilmiştir. Eczacılık mesleğini öğrenmek isteyenler, bir ustanın yanında çırak olarak ise başlıyorlardı. Bu kişiler, 3-4 yıl süren çıraklık döneminden sonra kalfa ünvanı alıyorlardı. Bu dönemin sonunda, ustasından başarı sertifikası almış olanlar, uzman bir jüri karsısında sınava alınıyordu. Bu sınavda başarılı olanlar ise usta ünvanı alıp eczane açma hakkını kazanıyorlardı.

Majistral ilaç eczanelerde hazır bulunmayan fakat doktor tarafından reçeteye yazılmış formüle göre eczanelerde, eczacılar tarafından hazırlanan ilaçlara verilen isimdir. Tiryak 70 kadar farklı maddenin karıştırılması ile elde edilen macundur. Tiryak dışında toplumda ünlü olan iki drog “Tin-i mahtum” ve “Amber”dir. Önceden hazırlanarak eczanede bulundurulan ticari ilaç, preparat ise Müstahzar anlamına gelmektedir.

İlaç endüstrisinde dünyada dikkatleri üzerine çeken ülke, Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’dir. Toplam ilaç satışının yaklaşık %46’lık kısmı ABD’de gerçekleşmektedir. Yeni üretilen ilaçların %65’i önce ABD’de piyasaya sunulmaktadır. İlaç endüstrisindeki Ar-Ge harcamalarının %45’i yine ABD’de gerçekleştirilmektedir. İlaç Endüstrisinde ABD’yi, Avrupa ve Japonya takip etmektedir. Almanya, İngiltere, Fransa, İtalya ve İspanya “Önemli Pazarlar” olarak Avrupa’da ön plana çıkmaktadır. İrlanda ve İsviçre, Ar-Ge ve imalat pazarı yönünden lider olan diğer Avrupa ülkeleridir.

Alman araştırmacı George Maurice Ebers tarafından 1862 yılında Mısır’da bulunan
Ebers papirüsü, eczacılık yönünden büyük önem taşımaktadır. Adasoğanı, ardıç meyvası, ban otu, çiğdem, hintyağı, centiyane, keten tohumu, kişniş, mürver, nar kabuğu, safran, sarısabır ve terementi reçetelerde en çok rastlanan bitkisel droglardır.

Diüretik: İdrar artırıcı

Bitkileri toplayıp kurutan, drogları hazırlayıp satışa sunan esnaf grubu “Rhizotome”
veya “Herbarii” diye bilinmektedir.

Roma İmparatorluğu döneminde, ilkel maddelerden ilaç hazırlayıp hastalara veren “Pharmacopoles” diye bilinen esnaf grubu bulunmaktadır. Bu esnaf, “Sellularii (dükkân sahipleri)” ve “Circulatores (geziciler)” olmak üzere iki gruba ayrılıyordu.

13. yy'da Avrupa'da zamanla baharat ve ilaç hazırlanmasında kullanılan drogları aynı esnaf grubu satmaya başlamış ve bu esnaf grubuna “Especiares” adı verilmiştir. Bu grup Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki aktarlar karşılık gelmektedir.