TEMEL İLAÇ BİLGİSİ VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI

İlaçlar ile ilgili en eski yazılı bilgiler milattan 3000 yıl kadar önce yazılmış olan Sümer tabletlerinde bulunmaktadır. Bunu takiben, Mısır papirüslerinde, Çin, Hint, Arap ve İran yazmalarında ilaç ile ilgili bilgilere rastlanmıştır. Yüzyıllar öncesine ait bu kaynaklardaki droglar (Ginseng gibi), günümüzde hastalıkların tedavisinde hâlen kullanılmaktadır. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Grekler döneminde, sağlık işlemleri ile din adamları ilgileniyorlardı. Bu dönemde, hastalıkların tedavisinde ilacın yanısıra dini telkin de kullanılıyordu. Hekimliğin babası olarak kabul edilen Grek hekim Hippokrates (M.Ö. 460-377), hekimliği dinden ayırıp ilmî esaslara bağlamıştır. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Hekimliğin babası olarak kabul edilen Grek hekim Hippokrates (M.Ö. 460-377), hekimliği dinden ayırıp ilmî esaslara bağlamıştır. Hippokrates’in eserlerinde, çoğunluğunu bitkisel drogların oluşturduğu 400 kadar drog bulunmaktadır. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Roma İmparatorluğu döneminde, ilkel maddelerden ilaç hazırlayıp hastalara veren “Pharmacopoles” diye bilinen esnaf grubu bulunmaktadır. Bu esnaf, “Sellularii (dükkân sahipleri)” ve “Circulatores (geziciler)” olmak üzere iki gruba ayrılıyordu. Bu ikinci grup, dükkânları olmadığı için hazırladıkları ilaçları sokak ve çarşılarda gezerek satarlardı. Doğru yanıt C seçeneğidir.

13. yüzyılda Avrupa’da ortaya çıkan “Apothicaire” diye bilinen esnaf grubu, ilaç yapımında kullanılan drogları satmalarının yanısıra reçetelere göre ilaç formüllerini de hazırlıyordu. Hekimler ilaç yapımı işini bıraktıktan sonra, birçok esnaf grubu ilaç hazırlama işini yürütmüş ise de zamanla bu işi özellikle “Apothicaire” diye bilinen esnaf grubu üstlenmiştir. Bu esnaf grubu ilaçları hekimin reçetesine uygun şekilde hazırlayarak hastalara verirdi. Doğru yanıt D seçeneğidir.

İslam hekimleri tedavide bitkisel droglara önem vermişlerdir. İslam dünyasında eczacıların piri olarak kabul edilen Lokman Hekimin de tedavide şifalı otları kullandığı bilinmektedir.

İranlı bilgin Dineveri (Dinavari) (820-896), “Kitâb el-Nebat” olarak bilinen botanik ansiklopedisini yazmıştır. Bu kitapta, bitkilerin sınıflandırılması, morfolojik özellikleri, yetişme şartları, yarar ve zararları anlatılmaktadır. Kitap, bir sözlük bölümü ile bitmektedir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

11. yüzyılda Yusuf Has Hacip tarafından Hakaniye Türkçesi ile mesnevi tarzında yazılmış “Kutadgu Bilig” (Günümüz Türkçesiyle “mutluluk veren bilgi”) adlı eserde, Orta Asya'daki Türklerin kullandıkları tedavi yöntemlerinden bahsedilmektedir. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Eczacılık mesleğini öğrenmek isteyenler, bir ustanın yanında çırak olarak işe başlıyorlardı. Bu kişiler, 3-4 yıl süren çıraklık döneminden sonra kalfa ünvanı alıyorlardı. Bu dönemin sonunda, ustasından başarı sertifikası almış olanlar, uzman bir jüri karşısında sınava alınıyordu. Bu sınavda başarılı olanlar ise usta ünvanı alıp eczane açma hakkını kazanıyorlardı. 1777 tarihinde Fransa’da açılan “Collège de Pharmacie” adlı eczacılık okulu ile toplu öğretime geçilmiş ve eczacılık öğretimi, tıp mensuplarının baskı ve idaresinden kurtulmuştur. Doğru yanıt B seçeneğidir.

1890 yılından itibaren müstahzar ilaç yapımına Türk eczacılar da ilgi göstermeye başlamıştır. Türk eczacılar, ilk müstahzar ilaçlarını eczanelerinin laboratuvarlarında, daha sonra ise kurdukları küçük imalathanelerde yapmışlardır. Fabrikasyon şeklinde ilaç yapımını ilk olarak Ethem Pertev gerçekleştirmiştir. Müstahzar ilaç imaline 1895 yılında “Pertev Şurubu (Sirop Pertev)” ile başlayan Ethem Pertev, uzun süre Aksaray’daki eczanesinin laboratuvarında bu müstahzarı hazırlamıştır. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Bu dönemdeki ilaçların çoğunluğunu bitkisel kaynaklı droglar oluşturmaktadır. Bitkisel drogların yanında tedavide hayvansal ve mineral kökenli droglar da kullanılmıştır.
Mezopotamya Uygarlığı döneminde, maserasyon, dekoksiyon, şurup, lapa, merhem, liniment ve supozituvar gibi ilaç şekillerine rastlanılmıştır. Bu dönemde, tereyağı, bira ve
şarap gibi maddeler de sıvağ olarak kullanılmıştır.
Bitkisel droglar yerli kaynaklardan veya diğer ülkelerden sağlanıyordu. Drogların elde
edilmesinde, bitkilerin özel zamanlarda (gün doğumu, gün batımı, gece gibi) toplanmasına ve gölgede kurutulmalarına önem veriliyordu.
Bu dönemin tabletlerindeki reçetelerde; adamotu, ban otu, haşhaş, meşe mazısı, nane,
kekik, nar kabuğu, rezene, safran, terementi gibi günümüzde de tedavide kullanılan droglara rastlanmaktadır.

Hekimliğin babası olarak kabul edilen Grek hekim Hippokrates (M.Ö. 460-377), hekimliği dinden ayırıp ilmî esaslara bağlamıştır.

Kanuni Sultan Süleyman tarafından, annesi Hafsa Sultan için 1539 yılında Manisa’da
yaptırılan darüşşifanın ilk başhekimi Merkez Efendi’nin hazırlayıp halka dağıttığı “Me-
sir Macunu” olarak bilinen macun da bir çeşit tiryak olup ilk formülünde 41 drog bulunuyordu.

Ülkemizde, eczacılık eğitim ve öğretiminin başladığı 1839 yılından itibaren, Fransa’da ortaya çıkan sistem benimsenmiştir.

Roma-Bizans döneminde bitkisel droglarla ilgilenen ve bunlardan ilaç ve kozmetik
ürünleri tertip eden en önemli meslek grupları aşağıda verilmiştir (Baytop, 1985, s. 27- 28):
• Aromatarius (çoğul: Aromatarii): Kokulu maddeler satan
• Herbarius (çoğul: Herbarii): Otsu bitkileri toplayıp satan
• Pharmakopoeos (çoğul: Pharmakopoeoi): İlaçları hazırlayan (Eczacı)
• Pharmakopolos (çoğul: Pharmakopoloi): İlaç satıcısı
• Pharmakopolae circumforaneae: Seyyar ilaç satıcıları
• Pigmentarius (çoğul: Pigmentarii): Renkli kozmetik ürünler, bitki usareleri ve
merhemler hazırlayan ve satan
• Rhizomatos (çoğul: Rhizomatoi): Özellikle yerli drogları toplayıp satan (Kökçü)
• Speciarius (çoğul: Speciarii): Yemeklere lezzet vermek için kullanılan maddeleri
satan (Baharatçı)
• Unguentarius (çoğul: Unguentarii): Merhemleri hazırlayıp satan
Bizans döneminde ilaç terkiplerinin hazırlanmasında tunç veya mermer havanlar
kullanılmıştır. Çapları 4.5 ile 20 santimetre arasında değişen havanlar, genellikle silindir
şeklindedir.

Arap hekimi İbn Baytar (1197-1248), “Kitâb al-Cami al-Müfrredat al-Adviye vel-
Agdiye” adlı tedavi kitabını (Baytarname) yazmıştır. Bu kitapta; Dioskorides, Galen, “İbn-i
Sina”, Razi, Dineveri ve Gafiki gibi bilim insanlarının eserlerinden faydalanılmıştır. Bu
eserde bahsedilen 1400 kadar drogtan 300 kadarı daha önceki kitaplarda yer almamıştır.
Baytarname’de; drogların Arapça ve Grekçe isimleri, özellikleri ve tedavide kullanımları
ayrıntılı olarak ele alınmıştır.

Osmanlılar Dönemi
Osmanlılar, Selçuklu döneminden kalan tüm tedavi ile ilgili kurumları korumakla kalma-
mış, hüküm sürdüğü topraklarda yeni hastaneler açmışlardır. İlk olarak; Sultan Yıldırım
Bayezid, 1399 senesinde Bursa’da “Yıldırım Darüşşifası’nı” yaptırmıştır. Burada ilkel ilaç et-
kin maddelerinin toplanması ve ilaç terkiplerinin hazırlanmasında Şerbetiyan, Saydalan ve
Uşşaban olarak bilinen meslek erbaplarının çalıştığı, 1399 tarihli vakfiyede yer almaktadır.
Şurup ve şerbetleri hazırlayan kişilere “Şerbetiyan”, tedavide kullanılan bitkileri topla-
yan, esnaftan satın alan ve bu bitkiler konusunda bilgi sahibi olup bunları hastane kileri-
ne teslim eden şahıslara “Uşşaban (Aşşab)”, esas ilaçları (macunlar, haplar) yapanlara ise
“Saydalan (Eczacı)” ismi verilmiştir.

Osmanlı döneminde ilaçlar, tek madde taşıyan ilaçlar (Müfred) ve karışımlar (Mürekkep
ilaçlar) olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. Mürekkep ilaçlar içerisinde bazı gizli preparatlar
ün yapmıştır. En bilineni esas etkin maddesi “Opium (Afyon)” olan ve 70 kadar farklı mad-
denin karıştırılması ile elde edilen “Tiryak (Theriaca)” adlı macundur. Özel formüllerle
hazırlanan tiryaklara örnek olarak Tiryak-ı Altınbaş ve Tiryak-ı Faruki de verilebilir.
2000 yıllık mazisi olan Tiryak ilacını Dr. Osman Şevki Uludağ, “Tiryakın kullanıl-
madığı hastalık yoktu. O, hemen her hastalığa karşı rakipsiz bir deva idi. “İbn-i Sina” ona
kuvvetli bir panzehir vasfını verdikten başka...” ifadesi ile kaleme almıştır (Baytop, 1985,
s. 82). Günümüzde, dünyada olduğu gibi Türkiye’de de tiryakın modası geçmiştir. Artık
tiryaklar hazırlanmaz ve hastalıkların tedavisinde kullanılmaz olmuştur.
Tiryak dışında toplumda ünlü olan iki drog “Tin-i mahtum” ve “Amber”dir.
Tin-i mahtum (mühürlenmiş kil); zehirlenmelerde, kabızlıkta, belsoğukluğunda, ka-
namayı durdurucu, haricen de yaraları kurutucu olarak kullanılmıştır. Avrupa’da “La terre
sellee”, “Terra sigillata” veya “Terra lemnia” adıyla bilinen Tin-i mahtum; Limni adasında
belirli bir yörede bulunan bir cins kildir.
Amber (Akamber, Ambra Grisea); Osmanlı İmparatorluğunda kalp kuvvetlendirici,
hazmı kolaylaştırıcı, iştah açıcı ve özellikle afrodizyak olarak macunların içerisine katıla-
rak veya mercimek tanesi büyüklüğündeki amberin kahve ile kaynatılarak, kaynatılarak
içilmesi şeklinde kullanılmıştır. Amber; Kaşalot balığının (Physeter macrocephalus L.,
Physeteridae) hazmetmeden dışkıladığı maddelerden meydana gelir. Çin, Japonya, Mada-
gaskar, Java ve Sumatra sahillerinde toplanan amber; hafif kokulu, kül renginde, balmumu
kıvamında ve isli olarak yanan bir maddedir.

Eczacı Süreyya Bey tarafından hazırlanan ve 1899 yılında tedaviye sunulan “İksir-i Sü-
reyya” adlı preparat, bu döneme ait önemli müstahzarlardan biridir. Uzun süre Pertev la-
boratuvarında üretilen bu müstahzarın yapımına, satışının azalması üzerine, 1965 yılında
son verilmiştir.
Türkiye’de müstahzar ilaçların üretilmesi ve piyasaya çıkarılması 19. yüzyılın ortala-
rında başlamış olmasına rağmen, enjeksiyonluk çözeltilerin müstahzar halinde piyasaya
sunulması 20. yüzyılın başlarında mümkün olmuştur.
Eczacı Andon Stuyanidis tarafından 1903 yılında kurulan “Şark İspençiyari Labora-
tuvarı” adlı kurum Türkiye’de, serum ve enjeksiyonluk çözeltileri hazırlayarak piyasaya
sunan ilk laboratuvardır. Bu laboratuvarda, 40 kadar tıbbi müstahzar yanında, serum (gli-
koz, fizyolojik gibi) ve enjeksiyonluk çözeltiler (Ampul alfa adı altında) büyük ölçekte
hazırlanıp ticari olarak satılıyordu.
Eczacı Mustafa Nevzat, 1923 yılında kurduğu laboratuvarda enjeksiyonluk çözeltileri
ampul halinde hazırlayarak piyasaya sunmuştur. “Mustafa Nevzat Ampulleri” diye bilinen
bu müstahzarlar uzun süre ülkenin ihtiyaçlarını karşılamıştır. Bu laboratuvar daha sonra-
ları “Mustafa Nevzat İlaç Sanayi A.Ş.” adını almıştır.
Bugünkü İbrahim Ethem Kimya evinin kurucusu olan Doktor İbrahim Ethem Ulagay,
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra kurduğu laboratuvarda önce afyon tentürü, afyon eks-
tresi, ipeka ekstresi gibi galenik preparatlar yapmıştır. 1934 yılında başka bir yere taşınan
laboratuvarda, Huile camphrée, östragenin gibi enjeksiyonluk çözeltiler ve Fitofor tablet,
pentazol gibi tıbbi müstahzarlar hazırlanarak hastaların tedavisinde kullanılmıştır. Bu la-
boratuvar, güç preparatlarının (karaciğer ekstresi ve vitamin ampulleri gibi) seri halde
hazırlanmasında da başarılı olmuştur.
İzmir’de, 1910 yılında Süleyman Ferit Eczacıbaşı, “Süleyman Ferit Müstahzarat ve It-
riyat Fabrikası” adında bir laboratuvar kurmuştur. İlgili müesssede, Ferit kuvvet şurubu,
Ferit kınakına hülasası, Ferit müshil şekeri, Ferit sulfota hapları, Ferit hafakan ruhu ve
Katran Ferit gibi tıbbi müstahzar ile Ferit diş macunu, tozu, suyu, Ferit tuvalet ve çocuk
pudraları, krem Ferit, Ferit kolonyaları gibi kozmetik ürünler ve parfümeri çeşitleri imal
edilmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde, resmî bir “Kodeks (Pharmacopoea)” bulunmamak-
tadır. Resmî kodeks olarak Fransız kodeksi (Codex Français) kabul edilmiştir. Eczacılar
tüm preparatları Fransız kodeksine göre hazırlıyorlardı. Ayrıca Dorvault’un “L’Officine,
Répertoire général de pharmacie pratique” adlı eserinden de faydalanıyorlardı. Bu dö-
nemde Kodeks özelliğini barındıran “Pharmacopoea Castrensis Ottomana” ve “Dustur-
ül-Edviye” isimli iki kitap yayınlanmıştır.