TEMEL İLAÇ BİLGİSİ VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI - Deneme Sınavı - 16

En sık karşılaşılan AOİK’e şu örnekler verilebilir:
• Reçeteli ya da reçetesiz satılan ilaçlarile kişilerin kendi kendilerini uygunsuz tedavi etmeleri,
• Gereksiz yere fazla ilaç yazılması (polifarmasi),
• Hastalıkla ilişkili olmayan ilaçların kullanımı,
• Antibiyotiklerin uygunsuz kullanılması,
• Uygun olmayan ilaç formülasyonlarının tercih edilmesi,
• Klinik kılavuzlara uygun olmayan reçete yazımı.

AOİK sorunlarının çözülmesi ve önlenmesi için hekimler, eczacılar, diğer sağlık çalışanları, hastalar, hasta yakınları, sağlık otoriteleri, geri ödeme kurumları, ilaç endüstrisi, akademi, meslek odaları, sivil toplum kuruluşları ve medya gibi pek çok kişi, kurum ve kuruluşa önemli görevler düşmektedir.

DSÖ, 1977 yılında Temel İlaç Listesi’nin oluşturulması ile esas adımı atmış ve 1985 yılında Nairobi’de düzenlenen “AİK Uzmanları Konferansı”nda AİK’i tanımlamıştır. Bu tanıma göre AİK hastaların ilaçları klinik ihtiyaçlarına uygun şekilde, bireysel gereksinimlerini karşılayacak dozlarda, yeterli sürede, hastaya ve topluma en düşük maliyetle almalarıdır.

AİK’i Teşvik Etmek İçin DSÖ Tarafından Belirlenen ve Ülkelere Öneriler 12 Temel Madde

İlaç kullanımı politikasının belirlenmesi ve koordinasyonu için çok disiplinli ulusal bir yapının oluşturulması,
Klinik rehberlerin kullanımı,
Ulusal temel ilaç listesinin geliştirilmesi ve kullanılması,
Hastane ve bölgesel ilaç ve tedavi kurullarının kurulması,
Tıp fakülteleri öğretim programlarına, probleme dayalı farmakoterapi öğretiminin dahil edilmesi,
Hizmet içi tıp eğitiminin sürdürülmesi,
Gözetim, denetim ve geri bildirim yapılması,
İlaç tedavisinde bağımsız bilginin kullanılması,
İlaç tedavisi ile ilgili olarak halkın eğitilmesi,
Etik olmayan mali teşviklerin önlenmesi,
Uygun ve zorunlu düzenlemelerin hayata geçirilmesi,
Kamu harcamalarının, ilaç tedavisi ve tedaviyi uygulayacak kadronun varlığı için yeterli düzeyde olması.

1992 yılında Sağlık Bakanlığı (SB)- Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü bünyesinde AİK ile ilişkili çalışmalar başlatılmış ve 1992-1994 yılları arasında bazı illerde AİK’e yönelik saha çalışmaları yapılmıştır.

İlacın reçete edilmeden önceki süreci ilaçların geliştirilmesinden, eczanede hastaya verilmesine kadar olan süreyi ifade etmektedir. Bu süreç ilaçların geliştirilmesini, ruhsat alma aşamalarını, üretimlerini, pazarlanmalarını, dağıtımlarını ve depolanmalarını kapsamaktadır.

DSÖ, 1977 yılında Temel İlaç Listesi’nin oluşturulması ile esas adımı atmış ve 1985 yılında Nairobi’de düzenlenen “AİK Uzmanları Konferansı”nda AİK’i tanımlamıştır. Bu tanıma göre AİK hastaların ilaçları klinik ihtiyaçlarına uygun şekilde, bireysel gereksinimlerini karşılayacak dozlarda, yeterli sürede, hastaya ve topluma en düşük maliyetle almalarıdır.

AİK belirlenen doğru ilacın, uygun dozda, uygun uygulama yoluyla, uygun zamanda, yeterli bilgilendirme yapılarak, hastaya ve topluma en düşük maliyetle almalarını gerektiren ilkeler bütünüdür. DSÖ, 1977 yılında Temel İlaç Listesi’nin oluşturulması ile esas adımı atmış ve 1985 yılında Nairobi’de düzenlenen “AİK Uzmanları Konferansı”nda AİK’i tanımlamıştır. Bu tanıma göre AİK hastaların ilaçları klinik ihtiyaçlarına uygun şekilde, bireysel gereksinimlerini karşılayacak dozlarda, yeterli sürede, hastaya ve topluma en düşük maliyetle almalarıdır.

Daha önce belirtildiği üzere AİK kavramı, DSÖ tarafından 1985 yılında tanımlanmıştır. 1986 yılında 39. Dünya Sağlık Meclisi tarafından AİK uzmanlarının bir yıl önce hazırladıkları “Gözden Geçirilmiş İlaç Stratejisi” kabul edilmiş ve ülkeler “Ulusal Tıbbi İlaç Politikasını” uygulamaya çağırılmıştır. DSÖ tarafından 2002 yılında “İlaç Politikaları Perspektifleri” yayımlanmıştır. DSÖ’nün raporunda, dünya nüfusunun yaklaşık olarak üçte birinin temel ilaçlara erişme konusunda sorun yaşadığı, AOİK’in dünya genelinde oldukça yaygın olduğu ve AİK’i yaygınlaştırmak amacıyla bir “ulusal program” oluşturmanın gerekli olduğu belirtilmiştir.

Ülkemizde ise 1990’lı yıllardan itibaren AİK’e yönelik girişimlerde bulunulmuştur. Bu girişimler aşağıda maddeler halinde özetlenmiştir:

1992 yılında Sağlık Bakanlığı (SB)- Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü bünyesinde AİK ile ilişkili çalışmalar başlatılmış ve 1992-1994 yılları arasında bazı illerde AİK’e yönelik saha çalışmaları yapılmıştır.

1996 yılında, ilk kez Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde DSÖ ve Groningen Üniversitesi tarafından geliştirilen eğitim modeli kullanılarak “Probleme dayalı akılcı tedavi eğitimi” uygulanmaya başlanmıştır. Olumlu geribildirimler sonucunda geliştirilen program tıp fakültelerinin müfredatına girmiştir.

1998/99 Orta Vadeli İşbirliği Programı çerçevesinde DSÖ ile SB arasında, AİK ile ilgili bir çalışma başlatılmış ve 1999 yılında Kızılcahamam’da “Türkiye’de AİK İlkelerinin Yerleştirilmesinde Farmakoterapi Eğitimi ve Klinik Farmakolojinin Yeri Çalışma Toplantısı” yapılmıştır. Toplantıda ülkemizde AİK eğitimlerine ağırlık verilmesi, AİK’in yaygınlaştırılması için ulusal eylem planı oluşturulması gibi yaklaşımlar önerilmiştir. vs.

2004 yılında SB tarafından DSÖ’nün “Akılcı İlaç Kullanımı Konusunda Halk Eğitimi” kitabı Türkçeye çevrilmiş ve basılmıştır.

SB tarafından 2006 yılında “AİK Çalıştayı” gerçekleştirilmiştir.

2006 yılında “Rasyonel Tedavi Yönünden Tıbbi Farmakoloji” kitabına AİK ile ilgili konu eklenmiştir.

2008 yılında Prof. Dr. Gül Ayanoğlu Dülger ve Yrd. Doç. Dr. Hale Toklu tarafından açılan seçmeli derste probleme dayalı öğrenim yöntemleri kullanılmıştır.

2009 yılında “Eczacılık Fakültelerindeki Farmakologlar için AİK Eğitici Eğitimi” ve “Serbest Eczacılar için AİK Eğitimi” kursları düzenlenmiştir.

2009 yılında İstanbul Eczacı Odası’na bağlı serbest eczacılarla, AİK eğitimi gerçekleştirilmiştir.

2009-2010 eğitim-öğretim yılında Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nde teorik ders olan “Akılcı İlaç Kullanımı” dersine, pratik dersler de eklenmiştir. Ayrıca uygulama eczanesindeki yaz stajının 1 haftası bu uygulamaya ayrılmıştır.

Hastalığın tanısı sürecinde ilk olarak hastanın sorunu hekim tarafından doğru şekilde tanımlanmalı ve hastalığın tanısı doğru konulmalıdır. AİK ilkeleri kapsamında hekim hastanın sorununu ve koyduğu teşhisi hastanın anlayabileceği şekilde, açık ve net olarak ifade etmelidir.

Hastalığın teşhisini koyan ve tedavi protokolünü oluşturan, hekimlerin önemli rol oynadığı hastalıkların tanısı ve tedavi düzenleme sürecinden sonra, ilacın tedarik edilme süreci gündeme gelmektedir. İlacın tedarik edilme sürecinde daha çok eczacılar rol oynamaktadır. Eczacı, Eczacılık Fakültelerinde ilaçlar konusunda lisans eğitimi almış, ilacı hazırlayan ve hastaya veren kişi olarak tanımlanmaktadır.

Yatarak tedavi gören hastalarda, hekim tarafından reçete edilen ilaçların hastaya uygulanması hemşirelerin sorumluluğundadır. İlaçların hastaya uygulanması başta olmak üzere, tedavi sürecinin değişik aşamalarında, hekim ve hemşireler işbirliği içindedirler. Hekimin tedavi protokolünü belirlemesinin ardından ilaç uygulamasını yapacak olan hemşire, gerekli sorgulamaları ve evrak kontrollerinin yapar, ilaçları uygular, gerekli kayıtları tutar, hastayı gerektiği şekilde takip eder ve süreci tamamlar.

Hastaların bu süreçte yer alan bazı sorumlulukları aşağıdaki şekildedir:
• Hastalar, tanı ve tedavi sürecinin uzmanlık gerektiren bir iş olduğunu kabul etmelidirler. Bazı sınırlı durumlar dışında, hastalar tedavilerinin düzenlenme sürecini
hekimlere bırakmalıdır.
• Hastalar, ilaç tedavisi ile ilgili önerilerin yanı sıra hekim tarafından önerilen ilaç
dışı tedavi stratejilerini de önemsemelidir.
• Hasta, kullandığı ilaçlar, diğer hastalıkları ya da ilaç seçimini etkileyebileceğini düşündüğü önemli konularda hekimi bilgilendirmelidir.
• Hasta, diğer özel durumlar (oruç tutma, vejetaryen beslenme, sigara, alkol kullanma alışkanlığı, özel dikkat gerektiren makine ve araç kullanımı, sosyoekonomik
durumun iyi olmamasına bağlı olarak ilaç almada sorun yaşama gibi) hakkında
sağlık çalışanına bilgi vermelidir.
• Hasta, sağlık çalışanı tarafından alınan kararlara aktif olarak katılmalı ve görüşünü
bildirmelidir.
• Hasta, tedavisi ve kullanması gereken ilaçlarla ilgili önerileri dikkatle dinlemeli ve
sağlık çalışanı tarafından kendisine aktarılan bilgileri doğru anladığından emin
olmalıdır.
• Hastalar, hekimi gereksiz ilaç yazımı konusunda zorlamamalıdır.
• Hastalar, sağlık personeli ile açık ve anlaşılır bir iletişim kurmalıdır.

AİK’de eczacıların tutumunu etkileyen faktörler genel olarak aşağıdaki şekilde özetlenebilir:
• Eğitim ve bilgi birikimi,
• Mesleki tatmin (kazanç, saygınlık gibi),
• Mali faktörler,
• Stokta bulunabilirlik,
• Ürün bilgisi,

• İlaçlar için uygun şişe, kavanoz, etiket gibi materyallerin eksikliği (özellikle majistral ilaçlar için),
• Serbest eczacı ya da hastane eczacısı olma,
• İlaç depolarının ve firmalarının tanıtım ve satış teknikleri,
• Eczacının genel sağlık sistemi içindeki yeri,
• Eczacı-hekim işbirliği,
• İletişim becerisi gibi.

Toplumun ilaç kullanma davranışını etkileyen çeşitli faktörler vardır. Bunlar şu şekilde listelenebilir:
• Sağlıkla, tedavilerle ve ilaçla ilgili bilgi kaynakları ve niteliği
• Mevcut sağlık sistemi ve düzenleyici sistemler
• Sağlık personelinin bilgi, tutum ve davranışı
• İlacın maliyeti
• Kültürel faktörler
• Toplumdaki inanışlar
• Hasta ve sağlık personeli arasındaki iletişim
• Hasta destek sistemlerinin varlığı ve erişilebilirliği
• Halk eğitiminin niteliği
• Ticari promosyon
• Sağlık okuryazarlığı

Sağlık kuruluşu, ilaçların kullanıma en hazır şekilde, doğru ve zamanında dağıtımını sağlayan bir sistem oluşturmalıdır. Hemşire ise istemi yapılan ilaçların güvenli koşullar altında, temiz bir ortamda, uygun ekipmanlar kullanılarak hazırlanmasından ve hastaya ulaştırılmasından sorumludur. İlaçların depolanması ve hazırlanması sürecinde hemşirenin dikkat edeceği temel noktalar aşağıda sıralanmıştır:

İlaçlar kutusunda, ilaca özgü uygun ısı, nem ve ışık koşullarına uyularak muhafaza edilmelidir.

İsmi ya da görünümü benzer olan ilaçlar, aynı yerde saklanmamalıdır.

Buzdolabında saklanması gereken soğuk zincir ilaçlar dondurulmamalıdır.

İlaçların saklanması için kullanılan yerler başka nedenlerle kullanılmamalıdır.

Kontrole tabi ilaçlar kilitli yerlerde saklanmalı ve kullanıldığı zaman hemşire tarafından kayıt edilmelidir.

İlaçlar hazırlandıktan sonra ilacın üzerine ilacın ismi, dozu, uygulanma zamanı,hazırlama tarihi, son kullanım tarihi ve hastanın ismi yazılmalıdır.

İlaçların depolanması ve hazırlanması sürecinde hemşirenin dikkat edeceği temel noktalar aşağıda sıralanmıştır:
• İlaçlar kutusunda, ilaca özgü uygun ısı, nem ve ışık koşullarına uyularak muhafaza edilmelidir.
• İsmi ya da görünümü benzer olan ilaçlar, aynı yerde saklanmamalıdır.
• Buzdolabında saklanması gereken soğuk zincir ilaçlar dondurulmamalıdır.
• İlaçların saklanması için kullanılan yerler başka nedenlerle kullanılmamalıdır.
• Kontrole tabi ilaçlar kilitli yerlerde saklanmalı ve kullanıldığı zaman hemşire tarafından kayıt edilmelidir.
• İlaçlar hazırlandıktan sonra ilacın üzerine ilacın ismi, dozu, uygulanma zamanı,
hazırlama tarihi, son kullanım tarihi ve hastanın ismi yazılmalıdır.

Hekimin istemi doğrultusunda temin edilen ilaçların talimatlar doğrultusunda hazırlan- ması ve saklanması süreci de AİK açısından oldukça önemlidir. Sağlık kuruluşlarında ilaçlar, eczane ve eczane deposunda ya da birimlerde ilaç odası/ birimi/dolabında saklanır. Bazı kurumlarda ise ilaçlar, taşınabilir ve kilitli araçlarda saklanmakta ve hazırlanmaktadır. Sağlık kuruluşunda ilaçların uygun ve güvenli bir şekilde saklanması ve depolanması, eczacının sorumluluğunda iken, birim içinde bu sorumluluk daha çok hemşireye aittir. Sağlık kuruluşu, ilaçların kullanıma en hazır şekilde, doğru ve zamanında dağıtımını sağlayan bir sistem oluşturmalıdır. Hemşire ise istemi yapılan ilaçların güvenli koşullar altında, temiz bir ortamda, uygun ekipmanlar kullanılarak hazırlanmasından ve hastaya ulaştırılmasından sorumludur.