TEMEL İLAÇ BİLGİSİ VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI - Deneme Sınavı - 15

İyi Laboratuvar Uygulamaları (Good Laboratory Practice-GLP), klinik çalışmalar dışındaki sağlık ve çevre güvenliği çalışmalarının planlanması, yapılması, izlenmesi, kaydedilmesi, arşivlenmesi ve rapor edilmesi ile ilgili bir kalite sistemidir.
Kalite güvencesi ise, kalitenin sağlanması için sanayinin amaçlarına hizmet eden, endüstrideki uzman meslek adamlarına düşen eğitim, teknoloji, bilgi ve beceriyi içeren bir sorumluluktur.
İyi Laboratuvar Uygulamalarının ana hedefi, laboratuvarlara analitik sonuçlarının güvenirliği, tekrarlanabilirliği, denetlenebilirliği ve laboratuvarın uluslararası tanınırlığının sağlanmasında yardımcı olmaktır. GLP kapsamında yapılan düzenlemeler ile bilim adamlarının çalışmaları organize edilerek, elde ettikleri test verilerinin kalitesi ve geçerlilikleri artırılmaktadır.
GLP sertifikasyonu, Amerika Birleşik Devletleri’nde Gıda ve İlaç Dairesi (Food and
Drug Administration-FDA) ve Çevre Koruma Kurumu (Environmental Protection
Agency-EPA) tarafından, Ekonomik İşbirliği ve Gelişme Örgütü (Organisation for Economic Co-operation and Development-OECD) ve Avrupa Birliği ülkelerinde ilgili bakanlıklar tarafından yapılmaktadır. Ülkemizde ise 25.6.2002 tarih ve 24796 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan, “İyi Laboratuvar Uygulamaları Prensipleri ve Test Laboratuvarlarının Belgelendirilmesine Dair Yönetmelik” ve “İyi Laboratuvar Uygulamalarının Denetlenmesi ve Çalışmaların Kontrolüne Dair Yönetmelik” çıkarılmıştır.

Hastalık nedeninin tamamen ortadan kaldırıldığı ve tam bir iyileşmenin sağlandığı tedavi şekli “radikal tedavi” adını alır. Diğer yandan, hastalıkların önemli bir bölümü için radikal tedavi olanağı bulunmamaktadır. Uygulanan tedavinin hastalık etkenini ortadan kaldırmaksızın, sadece hastalığın ilerlemesini yavaşlattığı ve hastanın yaşam kalitesini ar- tırdığı durumlarda “palyatif tedavi” den söz edilir. Tedavi, bazen sadece hastalığın belir- tilerini (semptomlarını) azaltarak, hastanın hastalığı daha hafif geçirmesini sağlar. Bu tip tedavilere ise “semptomatik tedavi” adı verilir.

Çeşitli bakterilerin neden olduğu trahom, menenjit, difteri (kuşpalazı), boğmaca, tüber- küloz (verem), lepra (cüzzam), pnömoni (zatürre), tifo, dizanteri, kolera, sfilis (frengi), gonore (bel soğukluğu), yumuşak şankr, tetanoz, gazlı gangren, bruselloz (peynir hasta- lığı), veba, antraks (şarbon) gibi enfeksiyonlara bakteriyel enfeksiyonlar adı verilir.

Yenidoğan ve bebeklerde ilaçların dağılımlarının erişkinlerden farklı olmasının başlıca nedenleri aşağıda sıralanmıştır: • Total vücut sıvısı, ekstraselüler sıvı ve kan hacmi vücut cüssesine oranla erişkinlerden daha fazladır. • Bazı ilaçları bağlayan dokuların (cilt altı yağ dokusu, iskelet kası gibi) göreceli kitlesi azdır. • İlaçların plazma proteinlerine bağlanma oranı azdır. Örneğin salisilat, penisilinler, fenitoin, fenobarbital, imipramin gibi ilaçların plazma proteinlerine bağlanma oranı azdır

Aşağıda absorpsiyonu değişen ilaçlara örnekler verilmiştir: • Yenidoğanda oral yolla kullanılan asetaminofen’in, fenitoin’in ve nalidiksik asid’in absorpsiyonu gecikir. • İlk iki haftalık dönemde fenobarbital’in absorpsiyonu gecikir ve azalır. • 3. yaşa kadar olan dönemde aside dayanıksız oral penisilinlerin sistemik biyoyararlanımı artar. • Büyük bebeklerde ve çocuklarda bazı antiepileptik ilaçların (fenobarbital, valproik asid gibi), diazepam’ın ve imipramin’in absorpsiyonu artar. Bebeklere, intramüsküler yolla uygulanan ilaçların absorpsiyonu azalabilir ve düzensiz olabilir. Yenidoğanlarda ve bebeklerde cilt ince olduğu için cilt üzerine sürülen ilaçların absorpsiyonu artar ve topikal uygulanan ilaçlara bağlı sistemik toksisite riski gündeme gelebilir.

Yenidoğan ve bebeklerde ilaçların dağılımlarının erişkinlerden farklı olmasının başlıca nedenleri aşağıda sıralanmıştır: • Total vücut sıvısı, ekstraselüler sıvı ve kan hacmi vücut cüssesine oranla erişkinlerden daha fazladır. • Bazı ilaçları bağlayan dokuların (cilt altı yağ dokusu, iskelet kası gibi) göreceli kitlesi azdır. • İlaçların plazma proteinlerine bağlanma oranı azdır. Örneğin salisilat, penisilinler, fenitoin, fenobarbital, imipramin gibi ilaçların plazma proteinlerine bağlanma oranı azdır. Yenidoğan ve bebeklerde kalp debisi ve kan akım hızı, dolayısıyla ilaçların dağılım hızı erişkinlerden daha yüksektir. Yenidoğanda kan beyin engeli tam olgunlaşmadığı için santral sinir sistemine (SSS) geçen ilaçlara karşı duyarlılık artmaktadır. Ayrıca, dağılım ile ilgili özel bir durum olan sekestrasyon da oldukça önemlidir. Pediatrik dönemde vücudun değişik yerlerinde sekestre olan ve çeşitli sorunlara yol açabilen ilaçlar açısından da dikkatli olunmalıdır. Örneğin diş ve kemiklerde sekestre olan, dişte renk değişikliklerine ve kemiklerde şekil değişikliklerine sebep olabilen tetrasiklin antibiyotikler 8 yaş ve altındaki çocuklarda kesinlikle kullanılmamalıdır.

İlaçların biyotransformasyonunun yeterli hızda gerçekleşmemesi, ilaçlara bağlı sistemik toksisite riskini gündeme getirmektedir. Bu durum, özellikle terapötik indeksi dar olan ilaçlar için oldukça önemlidir. Aşağıda ilaç metabolizması azalan ilaçlara bazı örnekler verilmiştir: • Yenidoğanda diazepam, digoksin, asetaminofen, aspirin, indometasin, nortriptilin gibi bazı ilaçların eliminasyon yarılanma ömürleri, çocuklardakine ve erişkinlerdekine göre daha uzundur. • Prematüre ve yenidoğanlara kloramfenikol, vücut ağırlığına göre erişkin dozu oranlanarak uygulanırsa Gri bebek sendromuna neden olur. • Teofilin’in yarılanma ömrü, yenidoğanda ve bebeklerde uzayabilir ve tedavi sırasında toksisiteye neden olabilir. Yenidoğan ve bebeklerde, glomerüler filtrasyon hızı ve tübüler salgılama hızı erişkinlerinkine göre daha düşüktür. Söz konusu düşüklük, yaşın ilerlemesi ile azalmaktadır. Aşağıda itrahı değişen ilaçlara bazı örnekler verilmiştir: • Yenidoğanda ve bebeklerde böbrekten değişmeden itrah edilen ilaçların (penisilinler ve aminoglikozidler gibi) eliminasyon yarılanma ömürleri uzar. • Yenidoğanda ve bebeklerde aspirin, indometazin ve asetaminofen gibi ilaçların itrah hızı azalır. • Yenidoğanda ve bebeklerde digoksin klerensi düşüktür. Bütün bunlara ek olarak pediatrik dönemde meydana gelen bazı hastalıkların da ilaçların farmakokinetiğini değiştirebileceği unutulmamalıdır.

Çocuklar aynı yaşta olsalar bile vücut ağırlıkları büyük farklılık gösterebileceği için Augsberger formülü günümüzde fazla tercih edilmemektedir. İlaç dozu hesaplanırken bu formülün kullanılması, özellikle terapötik indeksi düşük ilaçlar için oldukça tehlikelidir. Bu nedenle, ilaç dozu hesaplamada, vücut ağırlığını esas alan Clark formülü daha fazla tercih edilmektedir. Çocuk dozu= (Çocuğun ağırlığı (kg) X Erişkin dozu)/72 formülü kulanılarak hesaplanır. Çocuk dozu= (12x100)/72=16,67

Pediatrik hastalarda, analjezik/antipiretik ilaçlar da sık kullanılmaktadır. Bu grupta yer alan ilaçlar, hastalıklara bağlı olarak oluşan ağrılı durumların tedavi edilmesi ve enfeksiyon veya aşı gibi nedenlere bağlı olarak artan vücut ısısının normale döndürülmesi amacıyla kullanılırlar. Bu ilaçları kullanmadan önce ağrının ve ateşin sebebinin ne olduğunun belirlenmesi, tedavi başarısı ve sağlık açısından son derece önemlidir. Pediatrik hastalarda vücut ısısının yükseldiği durumlarda ilk olarak bol su verilmesi, ince giysiler giydirilmesi, aktivitenin azaltılması, oda ısısının 21-22°C arasında olacak şekilde ayarlanması, ılık su ile banyo yaptırılması gibi yaklaşımlarda bulunulmalıdır. Çocuğun içinde bulunduğu duruma göre antipiretik ilaçlar da uygulanmalıdır. Analjezik/antipiretik ilaçların dozunun hekim tarafından pediatrik hastaya uygun şekilde ayarlanması gerekmektedir. Analjezik ve antipiretik bir ilaç olan parasetamol, 2 aydan büyük pediatrik hastalarda güvenle kullanılabilen bir ilaçtır. Ancak, uzun süreli ve yüksek dozlarda kullanıldığı zaman öldürücü akut karaciğer nekrozu ve analjezik nefropatisi gibi sorunlara neden olabilmektedir. İbuprofen, 6 aydan büyük pediatrik hastalara verilmesi uygun olan bir ilaçtır. Ancak, kullanımına bağlı olarak dispepsi, diyare, bulantı, kusma, abdominal ağrı, flatulans, gastrointestinal kanama, ödem, döküntü gibi yan etkiler meydana gelebilir. Astım, gastrointestinal hastalık, renal ve hepatik yetmezlik gibi durumlarda dikkatli kullanılmalıdır. Metamizol, 3 aydan büyük pediatrik hastalarda kullanılabilir. Ancak bu ilacın şok ve agranülositoz, trombositopeni ve lökopeni gibi kan tablosu bozukluklarına neden olabileceği unutulmamalıdır. Bu nedenle kullanımı bazı ülkelerde yasaklanmıştır. Asetilsalisilik asid’in gastrointestinal kanal irritasyonu ve kanaması, ülserojenik etki, kanama zamanında uzama, tinnitus, vertigo, geçici işitme kaybı, ürtiker, astım, hepatotoksisite gibi yan etkileri vardır. Bu ilaç, çocuklarda ve gençlerde grip ve su çiçeğine eşlik eden yüksek ateşte, Reye sendromu riski nedeniyle kullanılmamalıdır.

Aşağıda verilen üç ifade doğrudur. Astım nöbetlerinin profilaksisi için kullanılan inhaler steroidler en etkili ilaçlardır. Aerosol şeklinde verilen kortikosteroidler ise ses kısıklığı, orofarenksde Candida enfeksiyonu, öksürük gibi yan etkilere neden olabilirler. β2-agonistler bronş ve bronşiyollerdeki düz kasların gevşemesine neden olurlar ve astım ataklarının engellenmesinde kullanılırlar. IV ve V ifade yanlıştır. Zafirlukast 12 yaş altı pediatrik hastalar için önerilmemektedir. Bu yaş grubundaki pediatrik hastalar için montelukast daha uygun bir tedavi seçeneğidir. Teofilin genellikle beş yaş üzerindeki pediatrik hastalar için önerilmektedir. İştahsızlık, bulantı ve kusma gibi yan etkileri nedeniyle daha küçük yaşlarda kullanımı sınırlıdır.

Geriatrik dönemdeki bireylerde gastrointestinal sistemde meydana gelen birtakım değişiklikler, ilaç absorbsiyonunu etkilemektedir. Bu değişiklikler aşağıda sıralanmıştır. • Midenin boşalma süresi uzar. • Mide asid salgısı azalır. • Mide-barsak kanalının peristaltik hareketleri azalır. • İnce barsakta villusler, atrofiye uğradığı için absorpsiyon yüzeyi azalır. • Mide-barsak kanalından geçen kan akımı hızı azalır. Bu değişiklikler nedeni ile oral yolla kullanılan ilaçların absorpsiyon hızı yavaşlar. Mide-barsak kanalından pasif difüzyonla absorbe edilen ilaçların absorpsiyon derecesi pek değişmezken, taşıyıcı aracılığıyla absorbe olan ilaçların absorpsiyonu azalır.

Geriatrik dönemdeki bireylerde duyarlılığı değişen ilaçlara örnek vermek gerekirse; • Beta adrenerjik reseptör sayısı azalmakta, reseptör desensitizasyonu oluşmakta ve beta reseptörleri etkileyen ilaçlara yanıt azalmaktadır. • Kan basıncını düzenleyen baroreseptör refleks duyarlılığın yaşlanma ile azalması, hipotansif ilaçlarla tedavi sırasında postural hipotansiyona neden olur. • Geriatrik dönemdeki bireylerde oral antikoagülan ilaçlara duyarlılık artmıştır. • Uyku ilaçlarına (barbitüratlar gibi) ve anksiyolitik ilaçlara (diazepam, alprazolam) duyarlılık artmıştır. • Opoid analjeziklerin (morfin, meperidin gibi) etkisi artmıştır. • Bazı nöroleptik ilaçlara (fenotiazinlere ve benzeri nöroleptik ilaçlara) bağlı ekstrapiramidal bozukluk ve ortostatik hipotansion daha sık ortaya çıkar. • Antikolinerjik ilaçların santral etkilerine duyarlılık artmıştır. • Tiazid diüretikleri ile oluşan hipokalemi ve potasyum tutucu diüretiklerle oluşan hiperkalemi daha belirgindir. • Sülfonilüre türevi antidiyabetik ilaçlar ile oluşan hipoglisemiye duyarlılık artmaktadır. • Non-steroidal antiinflamatuvar ilaçlara bağlı yan etkiler daha sık gözlenir. • İlaçlara bağlı kemik iliği depresyonu daha sık gözlenir.

Parasetamol, penisilinler, eritromisin, varfarin ve insülin gibi ilaçlar emzirme döneminde kullanılabilen ilaçlardır. Tablo 7.2 ise süte, görece fazla geçen ve emziren kadınlarda kontrendike olan ilaçlara bazı örnekler verilmiştir. Cevabınız yanlış ise tablo 7.2’yi inceleyiniz.

Kanuni Sultan Süleyman tarafından, annesi Hafsa Sultan için 1539 yılında Manisa’da
yaptırılan darüşşifanın ilk başhekimi Merkez Efendi’nin hazırlayıp halka dağıttığı “Me-
sir Macunu” olarak bilinen macun da bir çeşit tiryak olup ilk formülünde 41 drog bulunuyordu.

Ülkemizde, eczacılık eğitim ve öğretiminin başladığı 1839 yılından itibaren, Fransa’da ortaya çıkan sistem benimsenmiştir.

Osmanlı döneminde ilaçlar, tek madde taşıyan ilaçlar (Müfred) ve karışımlar (Mürekkep
ilaçlar) olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. Mürekkep ilaçlar içerisinde bazı gizli preparatlar
ün yapmıştır. En bilineni esas etkin maddesi “Opium (Afyon)” olan ve 70 kadar farklı mad-
denin karıştırılması ile elde edilen “Tiryak (Theriaca)” adlı macundur. Özel formüllerle
hazırlanan tiryaklara örnek olarak Tiryak-ı Altınbaş ve Tiryak-ı Faruki de verilebilir.
2000 yıllık mazisi olan Tiryak ilacını Dr. Osman Şevki Uludağ, “Tiryakın kullanıl-
madığı hastalık yoktu. O, hemen her hastalığa karşı rakipsiz bir deva idi. “İbn-i Sina” ona
kuvvetli bir panzehir vasfını verdikten başka...” ifadesi ile kaleme almıştır (Baytop, 1985,
s. 82). Günümüzde, dünyada olduğu gibi Türkiye’de de tiryakın modası geçmiştir. Artık
tiryaklar hazırlanmaz ve hastalıkların tedavisinde kullanılmaz olmuştur.
Tiryak dışında toplumda ünlü olan iki drog “Tin-i mahtum” ve “Amber”dir.
Tin-i mahtum (mühürlenmiş kil); zehirlenmelerde, kabızlıkta, belsoğukluğunda, ka-
namayı durdurucu, haricen de yaraları kurutucu olarak kullanılmıştır. Avrupa’da “La terre
sellee”, “Terra sigillata” veya “Terra lemnia” adıyla bilinen Tin-i mahtum; Limni adasında
belirli bir yörede bulunan bir cins kildir.
Amber (Akamber, Ambra Grisea); Osmanlı İmparatorluğunda kalp kuvvetlendirici,
hazmı kolaylaştırıcı, iştah açıcı ve özellikle afrodizyak olarak macunların içerisine katıla-
rak veya mercimek tanesi büyüklüğündeki amberin kahve ile kaynatılarak, kaynatılarak
içilmesi şeklinde kullanılmıştır. Amber; Kaşalot balığının (Physeter macrocephalus L.,
Physeteridae) hazmetmeden dışkıladığı maddelerden meydana gelir. Çin, Japonya, Mada-
gaskar, Java ve Sumatra sahillerinde toplanan amber; hafif kokulu, kül renginde, balmumu
kıvamında ve isli olarak yanan bir maddedir.

Bir maddenin ilaç olarak tanımlanabilmesi için taşıması gereken özellikler şu şekilde

sıralanabilir;

• Hastalıkların önlenmesi, tedavisi ya da tanısında kullanılmalı,

• Etkili bir veya birkaç etken madde içermeli,

• Etken maddelerin ve yardımcı maddelerin saflık ve safsızlıkları bilinmeli (kalite ),

• İçerdiği etken maddelerin miktarı bilinmeli ve dozu kolaylıkla ayarlanabilmeli,

• Etki sağlayacak etken maddelerin kimyasal yapıları bilinmeli (etkinlik ),

• Etken maddelerin etki mekanizmaları açıklanabilmeli,

• Yan etkileri az olmalı ya da tercihen hiç olmamalıdır (güvenlik /güvenlilik),

• Uygun formülasyonu, ambalajı, prospektüsü ve etiketi olmalıdır.

Günümüzde mevcut ilaçların büyük bir kısmı sentetik olmakla birlikte, sentetik ilaçların temelinde ve gelişmesinde doğal ürünler olduğu gibi ilaç sanayinde doğal kaynaklı ilaçlar da halen önemli bir yere sahiptir.

Tentür: Genellikle kuru haldeki bitkisel materyalin alkol veya sulu alkol ile perkolasyon, maserasyon gibi yöntemlerle tüketilmesi sonucu elde edilen, sıvı haldeki preparatlardır. Tentürler ayrıca ekstrelerin, uygun konsantrasyondaki alkolde çözündürülmesiyle de hazırlanabilirler.

Bitkisel kalite ile bitkisel etkinlik doğrudan ilişkilidir. Bitkisel ilaçlarda etkinliği etkileyen faktörler;

• Kullanan kişinin durumu (genetiği, yaş ve cinsiyet, herhangi bir metabolik ya da fizyolojik işlev bozukluğu ya da yetersizliği, kişisel hassasiyetler),

• Uzun süreli ve yüksek dozda kullanım,

• Ürün içerisindeki etken madde miktarı,

• Etken maddeye karşı olan tepki,

• Bitkisel ürünün uygulanma şekli olarak sıralanabilir.