TEMEL İLAÇ BİLGİSİ VE AKILCI İLAÇ KULLANIMI - Deneme Sınavı - 7

Hükümet 14.05.1928 tarih ve 1262 sayılı “İspençiyari ve Tıbbi Müstahzarlar Kanunu” ile Türkiye’de kullanılan tıbbi müstahzarları kontrol ederek gerekli ilaçlara ruhsat vermiş ve ruhsat verilmeyen ilaçların ülkeye girmesini, yapılmasını ve satılmasını yasaklamıştır.

İlaçlar ile ilgili en eski yazılı bilgiler milattan 3000 yıl kadar önce yazılmış olan Sümer tabletlerinde bulunmaktadır. Bunu takiben, Mısır papirüslerinde, Çin, Hint, Arap ve Iran yazmalarında ilaç ile ilgili bilgilere rastlanmıştır.

Hititler, M.Ö. 2000 yıllarında Orta Anadolu’da kurulan bir uygarlıktır. Bu uygarlık dönemine ait, tıp ve ilaçlar ile ilgili bilgiler, Hattusas’ta (Bogazköy) kazılar sonucu bulunan tabletlere dayanmaktadır. Hititler hastalığı Tanrıların insanları cezalandırması olarak kabul etmeleri nedeniyle tedavide ilaçları büyü ile birlikte kullanmışlardır. Hitilerde, ilaçların çoğunu waşşi adı verilen bitkisel droglar oluşturmaktadır. Tabletlerde, bitkisel drogların bir arada kullanıldığı reçetelere de rastlanmaktadır.

Drog, doğal maddelerden elde edilen ve tedavi amacıyla kullanılan ilaç hammaddesidir. Waşşi, Hititçe bitkisel drog anlamına gelmektedir. Diüretik idrar arttırıcı; Antidot ise panzehirdir. Kabızlık veya sindirim kanalında meydana gelen zehirlenme durumlarında ishal oluşturmak için hazırlanan ilaç ve maddelerin ortak adı müshildir ve Hekimliğin babası olarak kabul edilen Grek hekim Hippokrates tarafından da kullanılmıştır.

Grek hekim D­ioskor­ides (20-79), özellikle tıbbi bitkiler ile ilgilenmiştir. Grekçe olarak yazdığı “Peri Hyles İatrikes” (İlaçlar bilgisi) adlı eseri, Arapçaya “Kitab-al Hasayis”, Latinceye ise “Materia Medica” ismiyle çevrilmiştir. Bu eser, 1500 yıl kadar tedavi alanında ana kaynak olarak kullanılmıştır. Bu eser beş kitaptan oluşmaktadır.

Ortaçağ Avrupa’sında bitkileri toplayıp kurutan, drogları hazırlayıp satışa sunan esnaf grubu “Rhizotome” veya “Herbarii” diye bilinmektedir. Bu grup Osmanlı İmparatorluğu döneminde “Kökçü” olarak bilinen esnaf grubunun karşılığıdır. “Pigmentarii” veya “Seplasiarii” diye bilinen esnaf grubu ise kendi ülkelerinde elde edilen drogların yanında, dış ülkelerden temin edilen drog ve baharatı da dükkânlarında satıyorlardı. Bu esnaf grubu Osmanlı İmparatorluğu döneminde “Aktar” olarak bilinen grubun karşılığıdır. Roma İmparatorluğu döneminde, ilkel maddelerden ilaç hazırlayıp hastalara veren “Pharmacopoles” diye bilinen esnaf grubu bulunmaktadır. Hekimlerin sadece hastalıkların teşhisi ve tedavisi işini üstlenmeleri ile ilaç hazırlama işini bırakmalarından sonra 13. Yüzyılda Avrupa’da ortaya çıkan “Apothicaire” diye bilinen esnaf grubu ise, ilaç yapımında kullanılan drogları satmalarının yanısıra reçetelere göre ilaç formüllerini de hazırlıyordu.

Roma-Bizans döneminde Speciarius yemeklere lezzet vermek için kullanılan maddeleri satan (Baharatçı); Herbarius otsu bitkileri toplayıp satan; Pharmakopoeos ilaçları hazırlayan (Eczacı); Unguentarius merhemleri hazırlayıp satan ve Pigmentarius ise renkli kozmetik ürünler, bitki usareleri ve merhemler hazırlayan ve satan kişi anlamına gelmektedir.

Buharalı hekim Ibn-­ S­ina“El-Kânûn fi’t Tıb” adlı eseri yazmıştır. Birûni “Kitâb al-Saydala fi Al-Tıb” adlı Tıp müfredatı ile ilgili kitabı yazmıştır. Arap hekimi Ibn Baytar, “Kitâb al-Cami al-Müfrredat al-Adviye vel-Agdiye” adlı tedavi kitabını (Baytarname) yazmıştır. Iranlı bilgin Dineveri ise “Kitâb el-Nebat” olarak bilinen botanik ansiklopedisini yazmıştır. Bu kitapta, bitkilerin sınıflandırılması, morfolojik özellikleri, yetişme şartları, yarar ve zararları anlatılmaktadır. Kitap, bir sözlük bölümü ile bitmektedir. Dineveri’nin “Kitab al-Bâh” adlı tıp kitabında ise afrodizyak maddelerden bahsedilmiştir.

15. yüzyılda Rönesans hareketinin başlaması, tıp ve eczacılık alanlarında önemli değişikliklere neden olmuştur. Bu dönemde, birçok yeni bitkisel veya sentetik madde keşfedilmiş ve bu maddeler hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır. Bu dönemde; yalnız eczacılık sertifikası olanların eczane açabileceği, ilacın yalnız eczacı tarafından yapılabileceği, eczane işletmesinin yalnız eczacıya ait olduğu, hastanelerin yalnız hastanede yatan hastalara ilaç verecek eczaneler açabileceği gibi, günümüzde halen geçerli olan ilkeler kabul edilmiştir. Eczacılık mesleğini öğrenmek isteyenler, bir ustanın yanında çırak olarak ise başlıyorlardı. Bu kişiler, 3-4 yıl süren çıraklık döneminden sonra kalfa ünvanı alıyorlardı. Bu dönemin sonunda, ustasından başarı sertifikası almış olanlar, uzman bir jüri karsısında sınava alınıyordu. Bu sınavda başarılı olanlar ise usta ünvanı alıp eczane açma hakkını kazanıyorlardı.

Majistral ilaç eczanelerde hazır bulunmayan fakat doktor tarafından reçeteye yazılmış formüle göre eczanelerde, eczacılar tarafından hazırlanan ilaçlara verilen isimdir. Tiryak 70 kadar farklı maddenin karıştırılması ile elde edilen macundur. Tiryak dışında toplumda ünlü olan iki drog “Tin-i mahtum” ve “Amber”dir. Önceden hazırlanarak eczanede bulundurulan ticari ilaç, preparat ise Müstahzar anlamına gelmektedir.

İlaç endüstrisinde dünyada dikkatleri üzerine çeken ülke, Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’dir. Toplam ilaç satışının yaklaşık %46’lık kısmı ABD’de gerçekleşmektedir. Yeni üretilen ilaçların %65’i önce ABD’de piyasaya sunulmaktadır. İlaç endüstrisindeki Ar-Ge harcamalarının %45’i yine ABD’de gerçekleştirilmektedir. İlaç Endüstrisinde ABD’yi, Avrupa ve Japonya takip etmektedir. Almanya, İngiltere, Fransa, İtalya ve İspanya “Önemli Pazarlar” olarak Avrupa’da ön plana çıkmaktadır. İrlanda ve İsviçre, Ar-Ge ve imalat pazarı yönünden lider olan diğer Avrupa ülkeleridir.

Eczacılık, kimya ve boya endüstrisinde kullanılan bitkisel, hayvansal veya madensel ilkel maddelere drog adı verilir.

Hayvanlardan elde edilen doğal ilaç hammaddelerine hayvansal droglar adı verilmektedir. Hayvansal kaynaklı etkin maddeler ya saf hâlde elde edilirler ya da etkin maddeyi konsantre olarak içeren ekstraktif şekiller hâlinde kullanılırlar. Hayvansal kaynaklı ilaçların başlıcaları, bazı hormonlar ve enzimlerdir.

Yüzyıllardan bu yana hastalıklara çare arayan insanlar, tedavide bitkilerden faydalanmışlardır. Bununla birlikte, bitkisel kaynaklı etkin maddelerin izolasyonu ve bu maddelerin etki mekanizmaları hakkındaki bilgilere ulaşmak ancak 19. yüzyılın ortalarından itibaren mümkün olmuştur. 19. yüzyılda morfin (1803) ile başlayan etkin madde keşifleri kinin (1810), atropin (1831), papaverin (1848), kokain (1860), digitoksin (1869), pilokarpin (1875) ile sürmüş ve 20. yüzyılda da ergotamin (1918), lobelin (1921), digoksin (1930), rezerpin (1931), tubokürarin (1935), ergometrin (1935), sennozit (1949) gibi örnekler ile artmıştır.

Birçok doğal ürün, başka ilaç hammaddelerinin yarısentez yoluyla elde edilmesinde kaynak olarak kullanılır. Morfinden hareketle emetik etkili apomorfin, antitussif kodein ve dionin, uyuşturucu eroin elde edilmektedir.

Birçok ilacın geliştirildiği ve tedaviye girdiği 20. yüzyılın başlarına rastlayan döneme, Paul Ehrlich (1854-1915) damgasını vurmuştur. Modern kemoterapinin babası olarak bilinen Ehrlich’in, 1899 yılında Frankfurt’ta Deneysel Tedavi Enstitüsü başkanlığına atanmasıyla, birçok sentetik analjezik, anestezik ve antipiretik bileşiğin, Alman Kimya Endüstrisi tarafından piyasaya sürüldüğü bir dönem başlamıştır. Bunun yanısıra, memeli hücrelerinde reseptörlerin var olduğu, kemoterapi, hücre boyanması, ilaç direnci gibi önemli biyolojik kavramlar ilk kez Ehrlich ve arkadaşları tarafından ortaya atılmıştır.

İlaç Patent Türleri

• Ürün Patentleri

• Formülasyon Patenti

• Endikasyon Patenti

• Proses Patenti

olarak dört ana grupra toplanır.

Validasyon, bir ilaç üretim tesisinde, sistemin yapması gerekeni ve bekleneni yaptığının, ölçütlere göre saptanması, kanıtlarla doğrulanması ve belgeler ile ispatlanmasıdır. Önceden tespit edilmiş ölçütler, işletme protokol belgelerinde detaylı olarak yer almak zorundadır.

İyi Laboratuvar Uygulamaları (Good Laboratory Practice-GLP), klinik çalışmalar dışındaki sağlık ve çevre güvenliği çalışmalarının planlanması, yapılması, izlenmesi, kaydedilmesi, arşivlenmesi ve rapor edilmesi ile ilgili bir kalite sistemidir.

İlaçlar en çok “hastalıkların tedavisi” için kullanılırlar. Bedensel ya da ruhsal sağlığı bozulmuş olan hasta bireyi yeniden sağlığına kavuşturmak amacı ile yapılan her türlü tıbbi işleme “tedavi” ya da “sağaltım” adı verilir.