TEMEL İDARE HUKUKU

İdare hukukunda kusursuz sorumluluk, kusur sorumluluğuna nazaran, “ikincil niteliğe sahiptir. Buna göre öncelikle kusur sorumluluğunun şartlarının varlığı araştırılır. Kusur sorumluluğunun şartları bulunmuyorsa kusursuz sorumluluğa başvurulur. Dolayısıyla sorumluluğun asliliğinden değil, ikincil olma niteliğinden bahsedilir.

Kamu külfetleri karşısında eşitlik ilkesi gereğince idarenin sorumluluğuna neden olabilecek halleri şu şekilde sıralayabiliriz: a) Bayındırlık Faaliyetlerinin Daimî Zararları, b) Ticari Zararlar, c) Kullanım Engelleri ve Değer Kayıpları, d) Hukuka Uygun İşlemlerden Sorumluluk. Diğer seçeneklerdeki hususlar, "risk sorumluluğuna yol açan durumlar" olarak kabul edilmektedir. Doğru cevap D'dir.

İdarenin davranışı sonucu meydana gelen ve tazmin edilmesi gereken zarar maddi olabileceği gibi manevi bir zarar da olabilir. İdarece tazmin edilecek zarar, şahıs varlığına yönelik manevi zarar şeklinde de olabilir. Kişinin kişi olarak sahip olduğu hayat, vücut bütünlüğü, sağlık, hürriyet, isim, şeref, haysiyet, cinsel bütünlük, ruhsal bütünlük gibi kişilik değerlerinin tümü şahıs varlığını ifade etmektedir. Dolayısıyla meşru, maddi veya manevi zararlar da idarenin sorumluluğuna yol açacaktır. Doğru cevap B'dir.

İdarenin faaliyetlerinden meydana gelen zararın tazminine ilişkin farklı temel ilkeler kabul edilmektedir. Soruda tanımı verilen ilke ise, denkleştirme ilkesidir. Doğru cevap C'dir.

Gerçekleşen zararla sorumluluğun bağlandığı davranış arasındaki sebep-sonuç ilişkisine illiyet bağı denir (EREN, age., s.487). İdarenin sorumluluğunun söz konusu olabilmesi için, meydana gelen zararın, idarenin fiilinden kaynaklanmış olması gerekmektedir. Diğer bir anlatımla, zarar ile zarar veren olay arasında illiyet rabıtası, neden-sonuç ilişkisi bulunmalıdır (ONAR, age., C.III, s.1723; CHAPUS, age., C.I, s.1220; FORGES, age., s.284).

İdarenin sorumluluğunun söz konusu olabilmesi için, zararın meşru olması, zarar görenin hukuka aykırı bir konumda olmaması, zararın hukuken korunan bir menfaate ilişkin olması gerekir. Zararın halihazırda gerçekleşmiş  ve kesin olması, yani zararın bilfiil gerçekleşmiş ve gelecekte gerçekleşmesi muhakkak olması gerekir. Başka bir ifade ile doğması muhtemel zararlar sorumluluğa yol açmaz. İdare hukukunda cari olan “nakden tazmin” ilkesi gereğince, zararın parayla ölçülebilir nitelikte olması gerekmektedir. İdarenin davranışı sonucu meydana gelen ve tazmin edilmesi gereken zarar maddi olabileceği gibi manevi bir zarar da olabilir. Bu nedenle doğru cevap D seçeneğidir.

İdarenin sorumluluğunu etkileyen haller mücbir sebep, beklenilmeyen hâl-kaza, zarar görenin davranışı ve üçüncü kişinin davranışıdır. Bunlar, idarenin sorumluluğunun azalmasına ya da ortadan kalkmasına neden olur. İdarenin sorumluluğunun söz konusu olabilmesi için, zararın meşru olması, zarar görenin hukuka aykırı bir konumda olmaması, zararın hukuken korunan bir menfaate ilişkin olması gerekir.

Mücbir sebep için “dışsallık”, “öngörülemezlik”, “önlenemezlik” şeklinde üç unsurun bir arada bulunması gerekmektedir. Doğal afetler dediğimiz deprem, fırtına, heyelan, yıldırım düşmesi gibi haller mücbir sebep teşkil eder. İdarenin sorumluluğunu etkileyen hallerden sonuncusu, zararın, idare ve zarar gören dışında, “üçüncü kişinin davranışından” kaynaklanması halidir. Mücbir sebep varsa, idarenin hem kusura dayanan sorumluluğu hem de kusursuz sorumluluğu ortadan kalkar. Bu nedenle A, B, C ve D seçenekleri yanlış bilgi içerir. Bir olay beklenilmeyen hâl niteliğinde ise, idarenin kusura dayanan sorumluluğunu kaldırır ancak kusursuz sorumluluğu devam eder. Bu nedenle E seçeneği doğrudur.

İdare hukukunda, aynen tazmin değil, “nakden tazmin” ilkesi kabul edilmektedir. Örneğin idarenin yolda açtığı bir çukura kişinin aracının düşmesi soncu meydana gelen zarar için, yeni bir araç alınması ya da aracın tamir edilmesi değil (aynen tazmin), sadece uğranılan zarara denk (PAİLLET, age., s.254; FRIER, age., s.495) bir para ödenmesi şeklinde tazmin edilir. Türk Danıştayı da aynen tazmini kabul etmemektedir (D10.D, E.1993/4139, K.1994/5234, T.28.10.1994).

Burada kural olarak zararın meydana geldiği tarih esas alınmaktadır (GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.II, s.747; CHAPUS, age., C.I, s.1236). Türk idare hukuku öğretisinde kural olarak zararın meydana geldiği tarihin esas alınacağı, ancak bu tarih ile karar tarihi arasında uzunca bir zaman geçmesi durumunda, bu arada meydana gelen fiyat artışlarının dikkate alınması gerektiği yönünde görüşler (GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.II, s.748) yanında, hüküm tarihinin esas alınması yönünde de görüşler bulunmaktadır (GÜRAN, Tazminat Miktarının Saptanması, s.167).

Beklenilmeyen hal (kaza) niteliğindeki olayın “içsellik”, “öngörülemezlik” ve “önlenemezlik” şartlarına sahip olması gerekir. Bu şartların varlığı halinde idarenin kusurlu sorumluluğu ortadan kalkar ancak kusursuz sorumluluğu ortadan kalkmaz.

Kusursuz sorumluluk hallerinden biri de kamu külfetleri karşısında eşitlik ilkesinden kaynaklanan sorumluluktur. Bu sorumlulukta idarenin kusuru olmasa da ortaya çıkan özel ve olağan dışı zararlardan sorumlu tutulur. Hukuka uygun fiiller de bu şekilde zarara neden olmuşsa idare kamu külfetleri karşısında eşitlik ilkesi gereğince sorumludur.

İdarenin kusursuz sorumluğu içtihadi ilkelerle geliştirilmiş risk ilkesi ve kamu külfetleri karşısında eşitlik ilkesi etrafında şekillenen ikincil nitelikte sorumluluktur. Yani idarenin kusurlu sorumluluğuna gidilemiyorsa kusursuz sorumluluğuna gidilir. İçtihatlarla kapsamı belirlendiğinden özel hukuktaki gibi kanunda sayılan hallerle sınırlı değildir. Sorumluluk için idarenin kusuru aranmadığından zarar görenin idarenin kusurlu olduğunu ispat etmesine gerek yoktur. Bu yüzden zarar gören için kusurlu sorumluluğa göre daha elverişli bir sorumluluk türüdür.

İdarenin kusura dayanan sorumluluğunda yer alan “kusur”, “hizmet kusuru” olarak ifade edilmekte, hizmet kusuru; hizmetin kurulmasında, düzenlenmesinde ya da işleyişindeki bir bozukluk, aksaklık ve eksiklik olarak tanımlanmaktadır.  Hizmet kusurunun özellikleri de şu şekilde sıralanmaktadır: Hizmet kusuru, kişilerden bağımsızdır. Asli bir sorumluluk sebebi, yani idarenin doğrudan sorumlu olmasını doğuran bir kusurdur. Hizmet kusuru anonimdir. Yani bir kişi ya da kişilere indirgenemez. Hizmet kusuru geneldir, yani tüm kamu tüzel kişileri için geçerli bir sorumluluk sebebidir. Hizmet kusuru esnektir, değişen durumlara göre tespit edilir.

İdarenin sorumluluğunun pozitif temeline ilişkin olarak Anayasanın 125. maddesinde yer alan “idare kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlüdür” hüküm ile İdari Yargılama Usulü Kanununun 2/1-b. maddesinde tam yargı davasının tanımı yapılırken “İdari eylem ve işlemlerden dolayı kişisel hakları doğrudan muhtel olanlar tarafından açılan tam yargı davaları” şeklindeki hüküm bulunmaktadır.

Kamu hizmetinin olağan sayılamayacak bir gecikme ile yerine getirilmesi ve bu gecikmeden bir zarar meydana gelmesi hali, hizmet kusuru oluşturmaktadır. Bu durumda hizmetin geç işlemesi nedeniyle idarenin kusurlu sorumluluğuna gidilmek suretiyle uğranılan zararın tazmini sağlanır.

Hizmet içindeki ağır kusur oluşturmayan dikkatsiz davranışlar kişisel kusur değil hizmet kusuru kavramı çerçevesi içinde idarenin kusurlu sorumluluğunu doğurur.

Toplantı, gösteri gibi sosyal olaylarda, olaylarla ilgisi bulunmayan kişiler zarara maruz kalabilirler. Bu zararların, zarar görenler üzerinde bırakılmasının hakça bir davranış olmadığı düşüncesiyle, kusursuz sorumluluğun bir türü olarak “sosyal risk ilkesi”nin ortaya çıktığı ifade edilmektedir. Sosyal risk ilkesinde, idarenin sorumluluğu için “illiyet bağının aranmayacağı” belirtilmektedir.

Kamu külfetleri karşısında eşitlik ilkesinden kaynaklanan idari sorumluluk bir kusursuz sorumluluk halidir. Dolayısıyla idarenin sorumluluğu için kusur şartı aranmaz.

İdare, sorumluluğu nisbetinde tazminat ödemeye mahkûm edilebilir. Sorumluluktan fazlasına mahkûm edilememe, kamu düzenine ilişkin bir kural olup, mahkeme daha fazlasına hükmedemez. Mahkeme bu hususu her zaman resen dikkate alır. İdare hukukunda taleple bağlılık, başka bir ifade ile talep edilenden fazlasına hükmedilememe (ultra petita) ilkesinin geçerli olduğu kabul edilmektedir. Buna göre, zarar gören kişi gerçek zararını tespit edip, mahkemeden bu miktarı talep etmelidir. Mahkeme, kişinin zararının talep edilenden fazla olduğunu tespit etse bile, ancak talep edilen miktara hükmedebilecektir. İdari Yargılama Usulü Kanununun 16/4. maddesinde 2013 yılında yapılan değişiklikle tam yargı davaları bakımından, dava dilekçesinde gösterilen miktar bakımından bir defaya mahsus “artırma” imkânı getirilmiştir.