İdarenin Görevlileri (Devlet Memurları)

Kamu tüzel kişilerinin insan unsurunu oluşturan görevlilerini ifade etmek üzere öğretide “kamu görevlisi”, “kamu ajanları”, “kamu hizmeti görevlileri” ya da “devlet memurları” gibi isimlendirmeler kullanılmaktadır.

Anayasaya baktığımızda “devlet memurları”, “kamu görev ve hizmetinde bulunanlar”, “resmî görevliler”, “kamu hizmetine girenler”, “kamu hizmeti görevlileri”, “memurlar ve diğer kamu görevlileri”, “memurlar ve diğer kamu görevlileri”, “kamu hizmetlerinde herhangi bir sıfat ve suretle çalışmakta olan kimse” gibi değişik ifadelerin kullanıldığı görülmektedir.

Geniş anlamda kamu görevlisi kavramı, kamuda kamu hukuku bağı (seçim, atama, idari hizmet sözleşmesi, kanundan doğan ödev veya yükümlülük) ile görev yapan herkesi içine almaktadır.

Geniş anlamda kamu görevlileri arasında çeşitli
açılardan farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıkları kısaca şu şekilde ifade edebiliriz:

• Hizmete alınma yönünden farklılıklar
• Ücret yönünden farklılıklar
• Hizmet süreleri yönünden farklılıklar
• Uygulanan hukuk bakımından farklılıklar

Anayasada yer alan “kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevliler ve yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri” (m.68), “memurlar ve diğer kamu görevlileri” (m.128) ifadelerinin, dar anlamda kamu görevlilerini ifade ettiği söylenebilir.

Devlet memurlarını kendi içinde ikiye ayırabiliriz:
1. 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu çerçevesinde istihdam edilen görevliler. Genel olarak memurlar bu kanun çerçevesinde istihdam edilirler.
2. Kendi özel kanunları çerçevesinde istihdam edilen görevliler. Bunlar 657 sayılı Kanunun 1. maddesi son fıkrasında sayılan, hâkim ve savcılar, askerler, öğretim üyeleri gibi görevlilerdir. Zira bunların kendi özel personel kanunları bulunmaktadır.

Kamu tüzel kişilerinde kamu hukuku bağı ile istihdam edilen ancak memur olmayan görevliler, diğer kamu görevlilerini oluşturmaktadır. Bunlar da 657 sayılı Kanunun 4/B maddesinde tanımlanan “sözleşmeliler”dir.

Devlet Memurları Kanunu’nun 4. maddesinde, üç tür istihdam şekli öngörülmektedir:

• Memur
• Sözleşmeli personel
• İşçiler

Bu mesleğin temel ilkeleri Devlet Memurları Kanunu’nun 3. maddesinde “sınıflandırma”, “kariyer” ve “liyakat” şeklinde sayılmıştır.

Memurluğun bir meslek olarak kabulünün birtakım sonuçları bulunmaktadır:

• Memurlar siyasi iktidarlardan bağımsız olarak görev yaparlar. Siyasi iktidarlar değişse bile, memurlar görev yapmaya devam ederler. Yani güvenceli bir statüde görev yaparlar.
• İkincisi memurlar görevlerini yaparken tarafsız olmak zorundadırlar. Bu nedenle memurların siyasi faaliyette bulunmaları yasaklanmıştır.
• Üçüncüsü, memurların idare karşısındaki durumu, önceden kanunlarla belirlenmiş olmasıdır. Anayasanın 128. maddesinde “memurların nitelikleri, görev ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri, aylık ve ödenekleri ve diğer özlük işleri kanunla düzenlenir” hükmü, memurların hukuki statülerinin kanuniliği ilkesini ifade etmektedir.

Memurla idare arasındaki ilişkinin hukuki niteliği, karşılıklı anlaşmaya (sözleşmeye) dayanan bir ilişki değil, kanunla ve düzenleyici işlemlerle belirlenen bir statü ilişkisidir. 

Devlet Memurları Kanunu’nda öngörülen sınıflar şu şekilde sıralanabilir: 1. Genel idare hizmetleri sınıf; 2. Teknik hizmetler sınıf; 3. Sağlık hizmetleri sınıf; 4. Eğitim ve öğretim sınıfı; 5. Avukatlık hizmetleri sınıfı; 6. Din hizmetleri sınıfı; 7. Emniyet hizmetleri sınıfı; 8. Jandarma hizmetleri sınıfı; 9. Sahil güvenlik hizmetleri sınıfı; 10. Yardımcı hizmetler sınıfı; 11. Mülki idare hizmetleri sınıfı; 12. Millî istihbarat hizmetleri sınıfı. 

Kanunda öngörülen bu sınıflandırmanın iki önemli sonucu vardır.

1. 657 sayılı Kanuna göre ancak bu sınıflardan biri içinde memur istihdam edilebilir. Bu husus kanunun 39. maddesinde “bu kanuna tabi kurumlarda sınıflar dışında memurluk kadroları ihdas edilemez” şeklinde ifade edilmiştir.

2. Bir sınıfta göreve başlayan kişi, kendi isteği dışında başka bir sınıfta çalıştırılamaz. Bu husus da Kanunun 45. maddesinde yer alan “hiçbir memur sınıfının dışında ve sınıfının içindeki derecesinin altında bir derecenin görevinde çalıştırılamaz” hüküm ile ortaya konmuştur.

Devlet memurlarının, yaptıkları hizmetler için lüzumlu bilgilere ve yetişme şartlarına uygun şekilde, sınıfları içinde en yüksek dereceye kadar yükselebilmesine kariyer denir.

Kariyer ilkesinin karşısında “görev ilkesi” bulunmaktadır. Bu ilkenin geçerli olduğu sistemde memur, belli bir görevi (hizmeti) ifa için görevlendirilir. Hizmet tamamlandığında memurunun görevine son verilir. Amerika Birleşik Devletlerinde bu sistem uygulanmaktadır.

Hukukumuzda memurluğa girişte geçerli olan temel ilkeler de bulunmaktadır. Öneminden dolayı bu ilkeler Anayasada yer almıştır. Bunlar: 

• Serbestlik İlkesi
• Eşitlik İlkesi
• Görevin Gerektirdiği Niteliklerden Başka Bir Niteliğin Aranmaması İlkesi

Memur olabilmek için (hatta herhangi bir kamu görevi üstlenebilmek için) gerekli olan genel (asgarî) şartlar Devlet Memurları Kanunu’nun 48/A. maddesinde belirtilmiştir. Bu şartlardan birisi eksik olan kişi memur olamaz. şartlardan birinin eksik olduğu sonradan anlaşılırsa veya sonradan şartlardan birisi eksilirse memurluk görevi sona erer. 

Memur olabilmenin genel şartları şunlardır:

• Vatandaşlık şartı
• Yaş şartı
• Öğrenim şartı
• Kamu haklarından mahrum olmamak şartı
• Askerlik şartı
• Sağlık şartı
• Bazı suçlardan mahkûm olmamak şartı

Devlet memurluğuna atama ve göreve başlama, birbirini takip eden birkaç safhadan oluşmaktadır. Bu safhalar “kadroların duyurulması”, “sınav”, “atama “adaylık”, “göreve başlama” şeklindedir.

Kadro, kamu tüzel kişilerinin kullanacakları memurların sayı ve niteliklerinin kanunla belirlenmesidir. Kadrosuz memur çalıştırılamaz. Hangi kurumda, hangi sayıda ve hangi sınıfta ne kadar memur çalıştıracağı Cumhurbaşkanlığı kararnamesinde gösterilir.

Aday olarak atanmış Devlet memurunun adaylık süresi bir yıldan az iki yıldan çok olamaz ve bu süre içinde aday memurun başka kurumlara nakli yapılamaz.

İlk defa veya yeniden veyahut yer değiştirme suretiyle;

(a) Aynı yerdeki görevlere atananlar atama emirlerinin kendilerine tebliğ gününü izleyen iş günü,
(b) Başka yerdeki görevlere atananlar, atama emirlerinin kendilerine tebliğ tarihinden itibaren 15 gün içerisinde işe başlamak zorundadırlar

Hangi memurların hangi mercii (yetkili) tarafından atanacağı, 3 Numaralı Üst Kademe Yöneticileri ile Kamu Kurum ve Kuruluşlarında Atama Usûllerine Dair Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinde düzenlenmiştir (m.2). bunları üç başlık altında sayabiliriz:

• Cumhurbaşkanı kararı ile atananlar:Mesela Diyanet İşleri Başkanı, MİT Başkanı, bakan yardımcıları, bakanlıkların genel müdürleri, valiler, rektörler, SGK Başkanı veÖSYM başkanı Cumhurbaşkanı kararıyla
  atanırlar.
• Cumhurbaşkanı onayı ile atananlar: Mesela Polis Akademisi Başkanı, bakanlıkların daire başkanları, kaymakamlar ve vali yardımcıları, 1. hukuk müşavirleri, bakanlıkların il müdürleri, il emniyet müdürleri, il müftüleri bu usule göre atanırlar.
• Atamaya yetkili amirler: Yukarıda sayılanlar dışında kalanlar, özel kanunlarında gösterilen merciler (Cumhurbaşkanı yardımcısı, bakan veya başkan, rektör gibi atamaya yetkili amirler) tarafından atanırlar.

İstisnaî memurluk; 657 sayılı Kanunun atanma, sınavlar, kademe ilerlemesi ve derece yükselmesi hükümlerine tabi olmaksızın atama yapılabilen memurluklara denilir. İstisnaî memurluklardan bazıları şunlardır: Cumhurbaşkanlığı memurlukları, Türkiye Büyük Millet Meclisinin memurlukları, Bakan Yardımcılığı, Özel Kalem Müdürlükleri, Valilikler, Diyanet İşleri Başkanlığı Basın ve Halkla İlişkiler Müşaviri...

Memurun kademe ilerlemesinin yapılabilmesi için bulunduğu kademede en az bir yıl çalışmış olması ve bulunduğu derecede ilerleyebileceği bir kademenin bulunması şartları aranır. 

Derece ilerlemesinin şartları şunlardır:

a) Üst derecelerden boş bir kadronun bulunması gerekir.

b) Derecesi içinde en az 3 yıl ve bu derecenin 3’üncü kademesinde 1 yıl bulunmuş olması gerekir.

c) Kadronun tahsis edildiği görev için öngörülen nitelikleri elde etmiş olması gerekir.

Memurların haftalık çalışma süresi genel olarak 40, günlük sekiz saattir. Bu süre Cumartesi ve Pazar günleri tatil olmak üzere düzenlenir.

Mevzuatımızda memurlar için birtakım yükümlülükler (ödevler) öngörülmektedir. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz: Devlete ve Anayasaya Sadakat; Tarafsızlık; Emirlere İtaat; İş Başında Bizzat Bulunma; Mal Bildiriminde Bulunma; Kılık-Kıyafet Yükümlülüğüne Uyma; İşbirliği İçinde Çalışma; Resmi Belge, Araç ve Gereçleri Geri Verme. 

Mevzuatımızda memurlar için birtakım yasaklar öngörülmektedir. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz: İkinci Bir Görev Alma Yasağı; Ticari Faaliyette Bulunma Yasağı; Grev ve Toplu Çekilme Yasağı; Hediye ve Borç Alma, Menfaat Sağlama
Yasağı; Siyasi Faaliyette Bulunma Yasağı; Gizli Bilgileri Açıklama Yasağı; Dernek Kurma ve Üye Olma Yasağı; Ayrıldığı Kuruma Karşı Görev Alma Yasağı.

Devlet Memurları Kanunu’nda memurlar için öngörülen hakları aşağıdaki biçimde
tasnif etmek mümkündür: Güvenlik Hakkı (Memurluk Teminatı); Hizmet Hakkı; Şikâyet ve Dava Hakkı; Sendika Hakkı; İzin Hakkı; Aylık (Maaş) Hakkı; Yolluk Hakkı; Emeklilik Hakkı; İstifa Hakkı; Sosyal Haklar. 

Memurluğu sona erdiren halleri şöyle sıralamak mümkündür: 

• İstifa
• Mustafi sayılma
• Memurluktan çıkarılma
• Koşullarda eksiklik
• Bağdaşmazlık
• Ölüm
• Emeklilik

Kanuna göre memurlarda üç tür emeklilik söz konusudur:

• Zorunlu emeklilik
• Memurun isteği üzerine emeklilik
• İdarenin isteği üzerine (resen) emeklilik

Kanunda emekliler ve yakınları için, emeklilik durumuna göre birtakım haklar verilmektedir. Bunları kısaca şu şekilde ifade edebiliriz:

• Yaşlılık aylığı
• Malûllük aylığı
• Ölüm sigortası aylığı
• Yaşlılık toplu ödemesi
• Toptan ödeme