İdarenin Yetkileri (İdari İşlemler-İdari Sözleşmeler)

İdarenin üstlendiği faaliyetleri yerine getirirken yaptığı hukuki tasarruflar demek olan “idari işlem”, “işlevsel anlamda idare tarafından, hukuk alanında bir etki doğurmaya yönelik ve kamu gücü kullanarak yapılan tek yanlı irade açıklamaları” şeklinde tanımlanabilir. Mesela memurluğa atama, memurluktan çıkarma, disiplin cezası, sınavda verilen not, inşaat ruhsatı verme  işlemleri bu niteliktedir.

a. İdari işlemler tek yanlıdır: Yani sadece idarenin iradesi ile gerçekleşir. İşlemin muhatabının iradesinin önemi yoktur. Mesela
idare, muhatabının iradesine bakmadan, taşınmaz hakkında kamulaştırma kararı alabilir.
b. İdari işlemler icrailik özelliğine sahiptir: İdari işlemler, tamamlandığı anda uygulanma kabiliyetine sahip olur. Uygulanması için başka bir işleme gerek yoktur.
c. İdari işlemler hukuka uygunluk karinesinden yararlanırlar: İdari işlemlerin, aksi ispatlanıncaya kadar, hukuka uygun olduğu
(kanunî bir dayanağının bulunduğu) kabul edilir. İdari işlemin hukuka aykırı olduğunun tespiti ise, idare mahkemesinde açılan
bir iptal davası sonunda mahkemenin vereceği iptal kararı ile olur.
d. İdari işlemler kamu yararı amacına yöneliktir: İdarenin (kamu tüzel kişilerinin) yegane amacı kamu yararını gerçekleştirmek olduğundan, idari işlemler de ancak kamu yararını gerçekleştirmek amacıyla yapılabilir. Siyasi amaç, kişisel amaç gibi kamu yararına aykırı amaçla yapılamaz.
e. İdari işlemler mutlaka bir sebebe bağlı olarak yapılabilir: İdari işlemlerin mutlaka hukuka ve gerçeğe uygun bir sebebe bağlı olması gerekir. Sebepsiz idari işlem olamaz.
f. İdari işlemler resen uygulanabilirlik kabiliyetine sahiptir: İdare bir işlemi yapmışsa bu işlemi, birilerinin talep ya da başvurusuna gerek kalmadan re’sen (kendiliğinden) ve gerek duyarsa cebren uygulama yetkisine sahiptir.

İdari Yargılama Usulü Kanunu’nun 14/3-d maddesi uyarınca, iptal davasına konu olabilmesi için, idarenin bir işleminin bulunması yeterli olmayıp söz konusu işlemin, kanunun deyimi ile “kesin ve yürütülmesi gereken bir işlem” yani icrai işlem niteliğinde olması gerekmektedir. İşlemin icrailiği “kamu gücünün, üçüncü kişiler üzerinde, ayrıca başka bir işlemin varlığına gerek olmaksızın doğrudan doğruya hukuki sonuçlar doğurması”(ERKUT, İdari İşlemin Kimliği, s. 119), hukuk alanında bir değişiklik yapması
demektir. Kesin işlem ise, “idari karar alma sürecinin tamamlanarak nihai işlemin ortaya çıkması” demektir

İcrai Olmayan İşlemler: Aşağıda belirtilen işlemlerin icrai nitelikte olmadığı, dolayısıyla iptal davasına konu olmayacağı kabul edilmektedir.

a. Hazırlık işlemleri: Nihaî işlem yapılmadan önce yapılan tavsiye, teklif, temenni, mütalaa, rapor, danışma, öneri, rapor tanzim
etme gibi işlemler icrai nitelikte değildirler.

b. Bildirici işlemler: Var olan bir durumun ya da işlemin varlığının kişilere bildirilmesi, varlığının açıklanması niteliğindeki (bildirimler, hatırlatmalar, uyarılar gibi) işlemler, hukuki bir netice doğurmadığından icrai nitelikte değildirler.

c. İç işleyişe ilişkin işlemler: İdari teşkilatın kendi iç işleyişine ilişkin olan, üçüncü kişilerin
hukuki durumunu etkilemeyen işlemler de icrai nitelikte değildirler.

İkiye ayrılır. Düzenleyici ve birel işlemler.

Düzenleyici bir idari işlemdir.

Kanunlarda “yönerge”, “genelge”, “genel emir”, “tebliğ”, “iç düzen kararı” “imar planı” gibi isimleri taşıyan, içinde kural içeren düzenleyici işlemler yer almaktadır. Bunların adı anayasada geçmediği için bunlara “adsız düzenleyici işlemler” ya da “yönetmelik benzeri düzenleyici işlemler” denilmektedir.

İdari işlem, bir kamu görevlisinin iradesi ile (imzası ile) gerçekleşip hukuki sonuçlarını doğuruyorsa basit iradeli işlemlerden söz edilir. Mesela dekanın bir öğrenciye uyarma cezası vermesi, sadece bir kamu görevlisinin iradesi ile gerçekleştiğinden basit iradeli
işlem niteliğindedir.

İdari işlem, bir makamı oluşturan binden fazla kişinin iradesinin birleşmesi ile oluşuyorsa kurul işlemden bahsedilir. Mesela, üniversite senatosu kararı, fakülte disiplin kurulu kararı, belediye encümeni kararı, belediye meclisi kararı, il encümeni kararı kurul işlemlere örnektir.

Bir idari işlemin oluşması birden fazla makamın iradesinin hukuk kuralı ile öngörülen sırayla bir araya gelmesi ile gerçekleşiyorsa, birleşme işlemden söz edilir. Burada yapılan işlem tektir. Ancak bu işlemin yapılması için farklı makamların iradesinin belli bir sırayla bir araya gelmesi gerekmektedir. Mesela bir kamu görevlisinin bakanın önerisi üzerine Cumhurbaşkanı tarafından atanması bu şekildedir. 

İdareye yapılan bir talep karşılığında, idarenin hiçbir cevap vermemesine, susmasına ya da hareketsiz kalmasına kanunla bir sonuç bağlanmasına zımni (örtülü) işlem denilir. Kanun bu suskun kalmaya bir netice bağlamakta, genel olarak talebin reddedildiğini, bazen de kabul edildiğini varsaymaktadır. Birincisine “zımni ret işlemi”, ikincisine de “zımni kabul işlemi” denilmektedir.

İdari işlemin yetki unsurunun genel özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:
a. Yekiler hukuk kuralı ile verilir: İdarenin kullanacağı yetkiler bazen anayasa (Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulunun yetkileri
gibi), bazen kanunlar, bazen de yönetmelik (öğrenci sınav yönetmeliği gibi) tarafından verilmektedir.
b. Yetki unsurunun kamu düzeninden oluşu:
İdari işlemin yetki unsurunun kamu düzeninden olduğu kabul edilmektedir. Bu özellik sebebiyle, iptal davasında yetki yönünden
hukuka aykırılık, davanın her aşamasında taraflarca ileri sürülebileceği gibi, mahkemece re’sen de dikkate alınır.

c. Yetkide paralellik ilkesi: Bu ilkeye göre, bir işlemin yapılmasında yetkili olan makam, kanunda aksine bir düzenleme yoksa aynı
işlemin değiştirilmesi, kaldırılması ya da geri alınmasında da yetkilidir

d. Yetkinin bizzat kullanılması zorunluluğu: Hukuk kuralları ile yetkilendirilen kişiler, bu yetkilerini başkalarına devredemezler, kural olarak bizzat kullanmak durumundadırlar. Ancak bu kural mutlak olmayıp “yetki devri” ve “vekâlet” gibi istisnaları  bulunmaktadır.

Kanunla yetkilendirilmiş kişi, bu yetkilerini bizzat kullanmak zorunda ise de, kanunda açık bir düzenleme bulunmak şartıyla, başka bir kamu görevlisine yetki devri yapabilir. Belediye Kanunu m.42: “Belediye başkanı, görev ve yetkilerinden bir kısmını uygun gördüğü takdirde, yöneticilik sıfatı bulunan belediye görevlilerine devredebilir.

Yetki unsuru kendi içinde “kişi bakımından yetki”, “konu bakımından yetki”, “yer bakımından yetki” ve “zaman bakımından yetki” 
şeklinde tasnif edilmektedir.

Kamu görevlilerinin yetki kullanmalarının belli bir zaman dilimi ile sınırlı olmasına “zaman bakımından yetki” denilmektedir. Kamu görevlileri, bu zaman dilimi dışında yetki kullanır iseler, yapılan işlem yetkisizlik sebebiyle hukuka aykırı olur.

(1) Mesleki kuruluşlar(2/c). (2) Vakıf yükseköğretim kurumları(m.2/c). (3) Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu ve bu fonun hisselerine tamamen ya da kısmen sahip olduğu bankalar (m.2/e). (4) 4603 sayılı kanun kapsamındaki bankaların (Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası, Türkiye Halk Bankası ve Türkiye Emlak Bankası) yapım ihaleleri dışındaki ihaleleri. (5) Enerji, su ve telekomünikasyon sektörlerinde faaliyet gösteren teşebbüs, işletme ve sektörler (m.2/e).

Saydamlık (açıklık) ilkesi: İhalelerin herhangi bir kuşkuya yer vermeden yapılabilmesi için, gizli değil, ilgililerin bilgisi dâhilinde yapılmasını ifade eder. Kanun bunun için ihalelerin ilanını öngörmüştür. İlgili herkes ihale süreci hakkında bilgi edinebilmelidir.

Bu Kanunun da öngörülen ihale usulleri şunlardır:

(1) Kapalı teklif usulü

(2) Belli istekliler
arasında kapalı teklif usulü

(3) Açık teklif usulü

(4) Pazarlık usulü

(5) Yarışma usulü

İdarelerce mal veya hizmet alımları ile yapım işlerinin ihalelerinde aşağıdaki usullerden biri uygulanır (m.18):

(1) Açık ihale usulü.

(2) Belli istekliler arasında ihale usulü.

(3) Pazarlık usulü.

Bunlara 22. addedeki “doğrudan temin usulü”nü (4) ve 23. maddedeki “tasarım yarışmaları” usulünü (5) de ilave etmek gerekir.

Şikâyet hakkı: İhale sürecindeki hukuka aykırı işlem veya eylemler nedeniyle bir hak kaybına veya zarara uğradığını veya zarara uğramasının muhtemel olduğunu iddia eden aday veya istekli ile istekli olabilecekler, bu Kanunda belirtilen şekil ve usul
kurallarına uygun olmak şartıyla şikâyet ve itirazen şikâyet başvurusunda bulunabilirler.

İdari sözleşmenin, idareye tanıdığı yetkileri şu şekilde sıralayabiliriz: (a) İdarenin denetleme ve yönlendirme yetkisi vardır. (b) İdarenin yaptırım uygulama yetkisi vardır, (c) İdarenin, sözleşmede tek taraflı değişiklik yapma yetkisi vardır. (d) Hizmet gerektirdiğinde idarenin sözleşmeyi fesih yetkisi vardır.